Niedaleko Lwowa leży Nawaria, która od XVII w. była parafią rzymskokatolicką. W czasach sowieckich została zlikwidowana, lecz od 1992 r. została zwrócona. Od kilku lat trwają w tutejszym kościele prace konserwatorskie, by przywrócić świetność świątyni.

Nawaria – stary i nowy kościół
Nawaria to niewielka miejscowość oddalona o ok. 15 km od centrum starego Lwowa, była siedzibą starej parafii. Pierwszy kościół powstał tam na początku XVII w. z fundacji Elżbiety Humnickiej z Zimnej Wody, żony Zygmunta Kazanowskiego, podkomorzego wielkiego koronnego. Wiadomo, że była to budowla murowana. Z biegiem czasu uległ jednak zniszczeniu i w roku 1726 w dokumentach wymieniany był jako wymagający naprawy i renowacji. Decyzja o budowie nowej świątyni zapadła pod koniec lat trzydziestych XVIII w.

W roku 1739 ówczesny właściciel wsi, Marcin Wieniawski, chorąży przemyski, nakazał rozebrać stary kościół i powierzył projekt i budowę nowego architektowi Bernardynowi Meretynowi. Marcin Wieniawski nie doczekał ukończenia swej fundacji, ponieważ zmarł w roku 1747 lub 1748. Budowę dokończył i kościół wyposażył jego syn Roch Wieniawski, stolnik przemyski. Na wyposażenie nowej świątyni nie szczędził grosza także ks. kanonik Szczepan Mikulski, archidiakon katedry lwowskiej, który w roku 1748 został nowym proboszczem w Nawarii. Dodatkowo w 1749 r. legat w wysokości aż 30 000 florenów przekazał ks. Franciszek Wieniawski, kanonik katedry lwowskiej, były proboszcz nawaryjski.

Architektura kościoła w Nawarii
Stary, siedemnastowieczny kościół w Nawarii nie uległ jednak całkowitej rozbiórce, z poprzedniej świątyni pozostawiono prezbiterium i dwie zakrystie, bo najwidoczniej takie było życzenie fundatora. Architekt musiał więc dokomponować do istniejących części nowy korpus. Bernard Meretyn, dla którego zamówienie od Wieniawskiego było jednym z pierwszych, jakie realizował po swoim przybyciu do Lwowa około roku 1738, wywiązał się z tego zadania wyjątkowo dobrze.

Prezbiterium było stosunkowo niskie, jednoprzęsłowe i zamknięte trójbocznie, natomiast flankujące go aneksy na rzutach zbliżonych do kwadratu mocno poszerzały obrys tej części kościoła. Meretyn zaprojektował więc korpus trójnawowy, aby przy pomocy naw bocznych zniwelować uskoki w szerokości kościoła. Trójprzęsłowy korpus jest znacznie wyższy niż prezbiterium, przez co także dobrze doświetlony szerokimi oknami. Starając się zintegrować starsze fragmenty budowli, Meretyn zaprojektował ścianę szczytową, która zamykała nawę przy prezbiterium w formie parawanowej ścianki zwieńczonej półkolistym „motywem zegarowym” (wygięcie części gzymsu w kształt półkola), flankowanym po bokach spływami wolutowymi (dekoracja w kształcie spirali) zakończonymi postumentami z wazonami. Podobne, falujące ścianki szczytowe z wazonami otrzymały również boki skarbca i zakrystii oraz zakończenie naw bocznych od strony frontowej.

Fasada kościoła jest monumentalna, smukła i nieco wysunięta przed linię naw bocznych. Otrzymała artykulację przeprowadzoną za pomocą pilastrów kompozytowych, podtrzymujących fragmenty pełnego belkowania. Zwieńczenie, kontynuujące podziały, ma charakterystyczny wklęsło-wypukły przebieg i dekorowane jest wazonami ornamentalnymi. Bardzo charakterystyczne dla twórczości Meretyna jest także opracowanie portali i obramień okiennych, które w górnej partii otrzymały faliste, fantazyjne formy naroży tzw. uszaków.

Również we wnętrzu nawaryjskiej świątyni rozpoznać można ulubione rozwiązania stosowane przez Bernarda Meretyna. Nawy boczne w formie kaplic otrzymały jako sklepienia pseudokopułki, a ściany naw podzielone są zdwojonymi obustronnie pilastrami z kapitelami kompozytowymi z wplecionym ornamentem rocaille, podtrzymujące wydatne fragmenty pełnego belkowania. Murowany chór muzyczny, na rzucie trójbocznym, został wbudowany w pierwsze przęsło korpusu.

Architekt kościoła w Nawarii
Bernard Meretyn (zm. 1759) to najwybitniejszy architekt lwowski w XVIII w. Pochodził zapewne z krajów monarchii habsburskiej, doskonale znał architekturę terenów Górnej Austrii, Królestwa Czech i terenów Moraw, o czym świadczą różne motywy stosowane w jego dziełach. We Lwowie pierwszy raz odnotowany jest w roku 1738. Najprawdopodobniej Meretyn pracował wcześniej przez jakiś czas w praskim warsztacie Kiliana Ignaza Dientzenhoffera, najważniejszego architekta czeskiego pierwszej połowy XVIII w.

Dowodem na to jest sklepienie prezbiterium kościoła w Nawarii, bardzo charakterystyczne, założone w typie tzw. czeskiej kapy. Jest to typ sklepienia na rzucie wieloboku, uformowanego z czaszy kuli lub elipsy, o średnicy równej połowie przekątnej wieloboku stanowiącego plan prezbiterum. Dodatkowo w Nawarii mamy do czynienia z wytraceniem narożników, pod planowaną już wtedy dekorację malarską. Ten typ sklepienia nie był znany we Lwowie i na terenie województw ruskiego w czasie powstania kościoła w Nawarii. Jedynym miejscem, w którym Bernard Meretyn mógł nauczyć się technologii budowania takiego sklepienia, był właśnie warsztat Dientzenhoffera w Pradze (w latach dwudziestych  XVIII w.).

Warto także zwrócić uwagę, że udoskonalona wersja smukłej fasady nawaryjskiej świątyni została zastosowana przez Meretyna w oddalonej o kilka kilometrów Hodowicy, gdzie w latach 1751‒1758 mistrz Bernard zbudował (według własnego projektu) nowy kościół pw. Wszystkich Świętych z fundacji ks. Szczepana Mikulskiego. Niestety, to jedno z najwybitnejszych dzieł architektury sakralnej zostało zrujnowane w czasach sowieckich.

Wystrój i wyposażenie świątyni w Nawarii
Tuż po zbudowaniu nowego kościoła używano w nim starego, XVII-wiecznego wyposażenia, z ołtarzem głównym na czele. Jeszcze w roku 1755 w świątyni znajdowały się tylko dwie, stare nastawy. Intensywne prace przy świątyni i jej wyposażeniu prowadzono w połowie lat 60. XVIII stulecia. Na wiosnę roku 1766 murowano arkadową, smukłą dzwonnicę przed kościołem, według projektu lwowskiego architekta i rzeźbiarza Piotra Polejowskiego (1734-1776), który osobiście prowadził budowę.

Polejowski był także zaangażowany przez ks. Szczepana Mikulskiego do wykonania części wyposażenia kościoła. Przed rokiem 1763 powstała ambona z koszem dekorowanym postaciami czterech Ewangelistów, zwieńczona ornamentalnym baldachimem z figurą Dobrego Pasterza, dłuta Piotra Polejowskiego. Po realizacji ambony Piotr zaprojektował ołtarz główny, który został ukończony do roku 1765. Jest to struktura bardzo dynamiczna, składająca się z centralnej części nastawy ujętej po bokach wiązkami kolumn na postumentach, tworzących rzut otwartej elipsy. Jest to charakterystyczny sposób projektowania ołtarzy, którego Piotr Polejowski nauczył się w warsztacie swojego mistrza Bernarda Meretyna i zastosował także w ołtarzu głównym w katedrze łacińskiej we Lwowie (1765‒1770) czy ołtarzu głównym w kościele franciszkanów w Przemyślu (1761‒1765).

Dekorację rzeźbiarską ołtarza w Nawarii wykonał Piotr wspólnie ze swoim bratem, rzeźbiarzem Maciejem Polejowskim (zm. po 1794). Piotr odpowiadał za figury Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana, nawiązujące kompozycją do rzeźb ołtarza głównego w kościele w Hodowicy, natomiast Maciej Polejowski za postacie Mojżesza (personifikacji Starego Testamentu), św. Grzegorza (personifikacji Nowego Testamentu), Chrystusa Ukrzyżowanego w centrum nastawy oraz dwóch aniołów i Boga Ojca na kuli ze zwieńczenia. Piotr Polejowski zaprojektował również w prawej bocznej nawie ołtarz św. Walentego (1768). Ołtarze przy łuku tęczowym wykonał niezidentyfikowany warsztat lwowski.

Ostatnim elementem wystroju była polichromia wnętrza wykonana w roku 1770 przez malarza Antonia Tavellia, znanego najlepiej z prac dla arcybiskupa lwowskiego, Wacława Hieronima Sierakowskiego, m.in. w katedrze łacińskiej we Lwowie. W Nawarii został zatrudniony przez ks. Mikulskiego i wykonał iluzjonistyczną polichromię całości prezbiterium. Na sklepieniu umieścił scenę Przypowieści o przewrotnych rolnikach (Ewangelia św. Mateusza 21, 33-41), a na ścianach bocznych Kazanie św. Pawła o Ukrzyżowanym Chrystusie z Dziejów Apostolskich i Bitwę Konstantyna z Maksencjuszem. Dekoracja nawy głównej jest autorstwa anonimowego malarza. W ornamentalnych kartuszach umieszczono wizerunki zarówno świętych: Mikołaja, Jana Nepomucena i Eligiusza w scenie męczeństwa, jak i świętych: Albanusa, Feliksa i Akwilinusa oraz cud św. Walentego. Wybór tych świętych był podyktowany ich szczególnym znaczeniem w zapobieganiu wybranym chorobom i klęskom żywiołowym.

Powojenne losy kościoła w Nawarii
Kościół w Nawarii został zamknięty przez władze sowieckiej Ukrainy w marcu 1946 r. i zamieniony na magazyn warzyw, a potem skór. Wnętrze zostało zdewastowane, a oryginalne wyposażenie rozproszone. Część została przewieziona wraz z wysiedlonymi Polakami i obecnie znajduje się w kościele w podwrocławskim Urazie. Kościół został zwrócony wspólnocie rzymskokatolickiej i uroczyście konsekrowany w roku 1992. Od tego czasu podjęto prace zabezpieczające, trwa również opracowywanie niezbędnej dokumentacji konserwatorskiej. Przed kilku laty w działania związane z przywracaniem dawnej świetności nawaryjskiej świątyni włączył się Instytut Polonika.