Kościół Pijarów pw. św. Marka w Warężu - rzymskokatolicki kościół w Warężu należący pierwotnie do zakonu pijarów, przekształcony następnie w kościół parafialny, czynny do 1951 r. Obecnie w stanie ruiny.

Historia
Ze źródeł pisanych wiadomo, że parafia w Warężu istniała na pewno w roku 1486, ale dokładana data jej powstania nie jest znana. Od początku wchodziła w skład diecezji chełmskiej, następnie w wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej w latach 1783-1787 należała do diecezji przemyskiej, a od roku 1787 do zamknięcia kościoła w roku 1951 do archidiecezji lwowskiej. Placówka pijarów w Warężu obejmująca kolegium i kościół została założona w roku 1688. Pierwsze projekty architektoniczne budynków kolegium waręskiego przygotował ok. 1688 r. architekt Tylman z Gameren. Do czasu wzniesienia murowanych budynków szkoły pijarskiej funkcjonowały zabudowania drewniane, powstałe w momencie fundacji placówki. Prace nad szkołą zakończono dopiero ok. 1750 r. dzięki finansowemu wsparciu kolejno Marka Matczyńskiego, Józefa Antoniego Łaszcza i Franciszka Salezego Potockiego. Jako jedyna szkoła średnia w województwie bełskim kolegium pijarów w Warężu przezywało rozkwit w latach 70. XVIII w., kiedy w szkole uczyło się ponad 300 uczniów, kształconych przez 15 nauczycieli. Placówka została skasowana przez Austriaków w roku 1784, a budynki szkolne przejęte przez rząd. Skrzydło południowe zostało rozebrane na materiał budowlany, a dwa pozostałe zdecydowano się sprzedać osobom prywatnym. W ciągu XIX w. zabudowania po kolegium pełniły różne funkcje, m.in. mieszkalne i handlowe. Pod koniec stulecia otwarto w nich szkołę, dzięki czemu uniknięto kolejnej rozbiórki. Po niezbędnych remontach placówka oświatowa funkcjonowała w budynkach także w dwudziestoleciu międzywojennym, dzieląc miejsce z urzędem gminy. Po II wojnie światowej w bliżej nieokreślonym czasie rozebrano zachodnie skrzydło klasztoru i południową część skrzydła wschodniego, natomiast pozostałą część północną gruntownie przebudowano.

Pierwsza kaplica zakonu pijarów była drewniana i powstała wraz z ufundowaniem szkoły w roku 1688. Przed 1690 r. rozpoczęto wznoszenie murowanego kościoła. Prace musiały postępować szybko, ponieważ na fasadzie umieszczono dużą tablicę fundacyjną z inskrypcją, w której wymieniono rok 1693 jako moment ukończenia kościoła (zapewne był już wtedy ukończony w stanie surowym). Pierwsze projekty kościoła, podobnie jak i klasztoru, przygotował Tylman z Gameren, ale ostatecznie zrealizowano inny projekt. Kościół został uszkodzony w pożarze w roku 1763.

W roku 1785 placówka pijarów została skasowana, a kościół został przekazany na świątynię parafialną. W związku z tym przeniesiono do kościoła popijarskiego wyposażenie dawnego kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Stanisława w Warężu. W roku 1810 rząd austriacki skonfiskował część sprzętów liturgicznych, ale kościół w kolejnych latach pozostawał w dobrym stanie. W roku 1851 spłonęła dzwonnica, która została odnowiona, wymieniono także dzwony, a w roku 1896 wyremontowano organy, na początku XX w. przebudowano hełmy wież.

W roku 1928 parafia wykupiła dawny budynek klasztoru, a w kolejnym roku, na polecenie Lwowskiego Urzędu Konserwatorskiego, przygotowano pomiary inwentaryzacyjne całego zespołu kościelno-klasztornego. W latach 30. XX w. prowadzono częściowe remonty (m.in. fasady i wnętrz).

Kościół nie doznał większych szkód podczas II wojny światowej, jednak 17 marca 1944 r. w związku z atakami band UPA proboszcz ks. Edward Godlewicz wraz z mieszkańcami opuścili miasto. Upowcy zniszczyli wnętrze kościoła i plebani, zagrabili pozostawiony dobytek, zamordowali również 11 Polaków, którzy nie opuścili Waręża.

Ostatecznie proboszcz został wysiedlony z Waręża przez władze sowieckiej Ukrainy 3 listopada 1951 r. Kościół zamknięto i użytkowano jako sklep meblowy i magazyn. W roku 1983 rozebrano dach nad kościołem, co w krótkim czasie doprowadziło do zniszczenia sklepień, a w konsekwencji ich zawalenia i  zniszczenia bardzo cennej, XVIII-wiecznej dekoracji freskowej wnętrza. Postępująca w szybkim tempie degradacja kościoła trwa do dzisiaj.

Podczas ewakuacji parafii udało się przewieść część wyposażenia. Wiadomo, że obraz „Wizja św. Marka” z ołtarza głównego został przekazany do kurii w Lubaczowie, a następnie do Muzeum Kresów w Lubaczowie i eksponowany jest w miejscowej konkatedrze, obraz „Matka Boska Śnieżna” został najpierw przekazany do domu ss. służebniczek w Prałkowicach koło Przemyśla, a  5 października 1980 r. do kościoła pw. Matki Bożej Królowej Polski w Stalowej Woli, gdzie wstawiono do ołtarza głównego. Obraz z pełno postaciowym wizerunkiem fundatora kolegium i kościoła Marka Matczyńskiego trafił najpierw do kościoła w Sulimowie, a następnie został przekazany do Muzeum Kresów w Lubaczowie. Znaczna część przedmiotów z kościoła w Warężu znajduje się obecnie w kościele parafialnym w Czernej koło Ustrzyk Dolnych.

Architektura i wystrój malarski kościoła
Kościół zbudowany w centrum Waręża, nad stawem, na niewielkim wzniesieniu. Murowany, na rzucie prostokąta, trójprzęsłowy z węższym i niższym prezbiterium i na osi kolejno dwoma obniżającymi swoją wysokość dwupiętrowymi aneksami zakrystii. Wnętrze w systemie ścienno-filarowym, z nałożonymi na filary parami pilastrów podtrzymujących fragmenty belkowania, sklepienia kolebkowe z lunetami. W pierwsze przęsło wmurowany chór muzyczny na trzech arkadach. Fasada dwuwieżowa, dwukondygnacyjna, zwieńczona trójkątnym przyczółkiem. Wyższe kondygnacje wież czworoboczne w rzucie, z szerszymi ściętymi narożnikami, tworzące rzut przypominający ośmiobok.

Nad wejściem głównym wmurowana duża tablica z czarnego marmuru dębnickiego w inskrypcją fundacyjną: „Ad maiorem DEI Gloriam | sui Tutelaris Divi Marci Apostoli & Ewangelistae Honorem | verae Fidei propagationem | NOMINIS SVI perpetuam memoriam | Religionis vero Clericorum Regularium Paupe rum Matris Dei | SCHOLARUM PIARUM | Vnicum Solatium | Illustrissimus Dominus in WARAZ & MICHROW | MACRUS MATCZYNSKI | PALATINVS & Generalis Terrarum Russiae | Bełzensis Braclaviensis Rubieszoviensis Groiecensis | CAPITANEVS | Hanc Ecclesiam FVNDAVIT | Felicissime Regnante Serenissimo REGE POLONIAE | IOANNE TERTIO | Anno Domini MDCXCIII”. Nad wejściami bocznymi małe czarnomarmurowe tablice z herbami zakonu pijarów. W szczycie fasady tablica dedykacyjna z napisem: „Si enim Coelvm et | Coeli Coelorvm Te | Capere non possvnt | Qvanto Magis | Domvs haec qvam | aedifi cavi Tibi”.

Pierwotnie po obu stronach kościoła domurowane były skrzydła klasztoru: od wschodu w kształcie prostokąta, a od zachodu dwa skrzydła w kształcie litery „L”. Przed kościołem znajdowała się brama prowadząca na teren przykościelny, a przed nią wolnostojąca murowana, arkadowa dzwonnica na trzy dzwony, zwieńczona trójkątnym przyczółkiem, w którym umieszczono tablicę z napisem: „NA CZEŚĆ I CHWAŁĘ BOSKĄ Z DARÓW DOBRWOLNYCH POBOŻNYCH DOBROCZYŃCÓW, DZWONY SPRAWIONE R.P. 1851. A DZWONNICA DOKOŃCZONA 1852 ZA STARANIEM KS. MICHAŁA MROCZKOWSKIEGO PROBOSZCZA”.

Dekoracja malarska wykonana w technice fresku pokrywała całą powierzchnię ścian i sklepień kościoła oraz zakrystii. Na ścianach odmalowano siedem architektonicznych, malowanych iluzjonistycznie ołtarzy (pięć z nich miało naokoło iluzjonistycznie malowane wnęki). Na ścianie chórowej umieszczono przedstawienia patronów muzyki kościelnej - „Króla Dawida grającego na harfie i św. Cecylii grającej na organach”, a nadchórem muzycznym przedstawiono scenę „Koncertu anielskiego” umieszczonego na tle iluzjonistycznej architektury.

Artykulacja wnętrza była przeprowadzona przez malowane iluzjonistycznie kanelowanie pilastry. Na nich namalowano zacheuszki i portrety apostołów w iluzjonistycznych ramach. Na sklepieniu nawy, w iluzjonistycznym obramieniu z architektury, znajdowała się scena w ujęciu panoramicznym, przedstawiająca „Tryumf Wiary”. Na środku sceny widoczne były putta unoszące insygnia władzy papieskiej - tiarę i krzyż, postacie trzymały hostię na kielichu i krzyż. Na bokach kompozycji umieszczone były personifikacje czterech kontynentów: „Europa” na koniu, „Azja” na wielbłądzie, „Afryka” na lwie i „Ameryka” na krokodylu. Towarzyszyły im personifikacje cnót: „Wiary”, „Nadziei”, „Miłości” i „Sprawiedliwości”. Na łuku tęczowym przedstawiono scenę „Adoracji Baranka przez 24 starców” oraz herby Prawdzic z insygniami biskupimi (należący do bp. Józefa Antoniego Łaszcza), Pilawa (Franciszka Salezego Potockiego) i Jastrzębiec. W prezbiterium na ścianach odmalowano w iluzjonistycznych nastawach ołtarzowych sceny: „Wizja św. Józefa Kalasantego" oraz „Wizja św. Kajetana”.

W zakrystii kościoła na ścianach poza iluzjonistycznymi wazonami z kwiatami namalowano w lunetach sklepienia kartusze z portretami wybitnych pijarów: „Św. Józef Kalasanty”, „Św. Maria Magdalena de Pazzi ukazująca Najświętsze Serce Jezusa”, „Bł. Piotr Casani i Hostia w monstrancji”, „Stanisław Papczyński i Anioł z wizerunkiem Marii Panny” oraz „Gliceriusz Landriani i Anioł trzymający wizerunek Jezusa”. Na środku sklepienia widoczna była „Maria z Gołębicą Ducha Świętego”. W pomieszczeniu znajdował się także malowany herb Prawdzic (Łaszczów).

Problematyka artystyczna
Projekty Tylmana z Gameren przygotowane dla kościoła i klasztoru w Warężu zostały drobiazgowo omówione w literaturze przez Stanisława Mossakowskiego, monografistę niderlandzkiego architekta. Ponieważ z nieznanych przyczyn nie zrealizowano tych projektów, kościół w Warężu wraz z grupą innych budowli (m.in. z kościołem w Uhnowie) został połączony przez badaczy najpierw z muratorem Wojciechem Lenartowiczem, a po badaniach Jerzego Kowalczyka z majorem twierdzy Zamoyskiej inżynierem Janem Michałem Linkiem. Pojawiły się także próby połączenia obu stanowisk. Dyskusję tę zebrał i uporządkował w ostatnich latach Michał Kurzej. Badacz ten przeanalizował proporcje kościoła w Warężu i Uhnowie oraz sposób łączenia murów i doszedł do wniosku, że projekt kościoła w Warężu należy łączyć z muratorem Wojciechem Lenartowiczem, który zbudował kościół w Uhnowie i podpisał się na jego fasadzie.

Do najcenniejszych zabytków kościoła waręskiego należy XVIII-wieczna polichromia obejmująca pierwotnie całe wnętrze świątyni. Niestety, pomimo badań archiwalnych w dalszym ciągu nie wiadomo, kiedy dokładnie powstała, ani kto był jej autorem. Udało się za to zidentyfikować część wzorów, jakimi posłużyli się anonimowi malarze przy komponowaniu fresków. Były to ryciny z traktatu jezuity Andrei Pozza pt. „Perspectiva pictorum et architectorum” (malowana architektura na sklepieniu), a także sceny figuralne z rycin według następujących obrazów Rubensa: główna scena na sklepieniu nawy powtarza kompozycję znaną z ryciny Nicolasa Lauwersa, alegorię Europy wzorowano na „Podróży Marii Medycejskiej do Les Ponts-de-Ce”, a wizerunek krokodyla z „Personifikacji Ameryki” na fragmencie „Polowania na krokodyla i hipopotama”.