Kamieniec Podolski zasłynął dzięki twierdzy postrzeganej jako obiekt nie do zdobycia, faktycznie i symbolicznie wyznaczający granice zarówno Rzeczypospolitej (jako potęgi politycznej), jak i chrześcijańskiego świata. Wątek religijny silnie zaznaczył się też w budownictwie sakralnym - między innymi w obecności zakonów. Należało do nich zgromadzenie dominikanów, dla których wzniesiono kompleks klasztorny z kościołem, który należy do najciekawszych kamienieckich zabytków.

Zakon Kaznodziejski w Kamieńcu Podolskim - rys historyczny kompleksu klasztornego
Około 1370 roku dominikanie zostali sprowadzeni do Kamieńca Podolskiego, w którym wzniesiono dla nich drewniany kompleks klasztorny. Do powstania konwentu prawdopodobnie przyczynili się książęta Koriatowicze (fundatorzy klasztorów Zakonu Kaznodziejskiego w Smotryczu i Czerwonogrodzie). Nowe, już murowane obiekty - kościół i zabudowania dla zakonników - powstały po pożarze z 1420 roku. Zniszczeń (i następujących po nich renowacji) nie uniknięto też w epoce nowożytnej, w której ogień strawił część gmachów w drugiej dekadzie XVII stulecia. Dla rozwoju kultu religijnego istotna była obecność cennych relikwii. W świątyni kamienieckich dominikanów przechowywano korporał z płótna pochodzącego z Ziemi Świętej (przywiezionego w 1391 roku przez o. Janitora), słynący łaskami wizerunek Matki Boskiej Różańcowej oraz fragment drzewa Krzyża Świętego.

Znaczący wpływ na funkcjonowanie zakonu miała też aktualna sytuacja polityczna - po zajęciu Kamieńca przez Turków (1672) kościół dominikański przeznaczono na meczet. Zmiana funkcji wiązała się między innymi z koniecznością wstawienia do wnętrza minbaru, czyli islamskiej kazalnicy, która przetrwała w świątyni do dziś. Po odzyskaniu ośrodka przez Rzeczpospolitą założenie klasztorne było w stosunkowo złym stanie, co potwierdza między innymi inwentarz spisany w 1708 roku. Konieczną renowację - de facto przebudowę w duchu baroku - przeprowadzono z latach 1737-1755 dzięki funduszom przekazanym przez Michała Franciszka Potockiego. Przy inwestycji zatrudniony został prawdopodobnie Jan de Witte, architekt i inżynier wojskowy holenderskiego pochodzenia. Nadbudowano wówczas piętro w zabudowaniach konwentu, a do świątyni dostawiono wysoką wieżę. We wnętrzu kościoła wystawiono nowe nastawy ołtarzowe, alabastrowe tabernakulum, a także paramenty i szaty liturgiczne (wykonane z tureckich i perskich tkanin). Dla rozwoju wspólnoty istotne było też powiększenie księgozbioru - również z inicjatywy Potockiego. Odnowiony klasztor funkcjonował do 1843, gdy przeprowadzono kasatę i przekształcono kościół w farę.

Dla istnienia i roli dzisiejszej świątyni pw. św. Mikołaja kluczowa stała się ostatnia dekada XX stulecia. W 1993 roku budowla ucierpiała wskutek pożaru, zaś pięć lat później kompleks podominikański został przejęty przez paulinów, którzy chcieli ocalić to miejsce. Już w 1999 roku rozpoczęto najpilniejsze prace remontowe - kontynuowane w XX wieku (głównie dzięki środkom przekazanym przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego) i pozwalające na gruntowną renowację całego kościoła.

Barokowa świątynia
Kościół podominikański należy do najważniejszych nowożytnych zabytków w Kamieńcu Podolskim. Nad budowlą góruje wspomniana wcześniej, XVIII-wieczna wieża, mieszcząca główne wejście. Portal znajdujący się w przyziemiu flankują kolumny podtrzymujące belkowanie wieńczące pierwszą kondygnację i dźwigające przerwany naczółek. Program ideowy elewacji nawiązuje do funkcji i historii obiektu: ponad portalem umieszczono tablicę inskrypcyjną wskazującą na zasługi Potockiego (jako odnowiciela świątyni), herb jego rodu (Pilawa) oraz relief przedstawiający psa z pochodnią - symbol Zakonu Kaznodziejskiego. Na wyższych kondygnacjach zastosowano artykulację pilastrową, a w zwieńczeniu wieży zamontowano barokowy hełm. Pilastry zdobią też wnętrze kościoła. W korpusie i prezbiterium zastosowano jednocześnie dekoracje sztukatorskie, dopełniające podziały architektoniczne, utrzymane w stylistyce rokokowej. Na uwagę zasługuje też wystrój kaplic okalających kościół. W jednej z nich, dedykowanej św. Dominikowi, można podziwiać polichromie ukazujące ikonografię związaną z Zakonem Kaznodziejskim (wraz z postacią założyciela zgromadzenia, widoczną na sklepieniu wśród obłoków, w towarzystwie puttów). Malowidła zostały odrestaurowane w latach 2015-2016.

Równie interesująco prezentuje się para kaplic kopułowych. Starsza, poświęcona Matce Boskiej Różańcowej, została ufundowana w 1596 roku. W czaszy, od latarni, rozchodzą się stiukowe listwy tworzące motywy geometryczne. Druga z kaplic, nosząca wezwanie Ukrzyżowanego Pana Jezusa, została ukształtowana w obecnej postaci około 1618 roku (po pożarze z 1616 roku). Tambur obiegają korynckie kolumny, a w podniebiu kopuły widoczna jest dekoracja sztukatorska o układzie radialnym: od wieńca laurowego usytuowanego u podnóża latarni promieniście rozchodzą się listwy wydzielające pola pod polichromię.

Kamieniecka świątynia wyróżnia się jako cenny przykład XVIII-wiecznej modernizacji budowli o średniowiecznej genezie, powiązanej z wprowadzeniem we wnętrzu lekkiej, rokokowej stylistyki. Ponadto omawiany obiekt pozostaje imponującym świadectwem wieloletnich prac związanych z próbą przywrócenia splendoru dawnej perle architektury.