Kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Detroit wrośnięty jest w lokalną historię. Wtedy, kiedy powstała świątynia, okolica była wielkim placem budowy. Wokół tętniło życie, rozwijał się handel, usługi, powstawały polonijne instytucje społeczne i kulturalne, takie jak Teatr Fredro czy Dom Polski. Pomimo wielu problemów to był dobry czas dla Kościoła, ulicy, polskiej dzielnicy, miasta. Zanim pojawił się przemysł motoryzacyjny, Detroit było niewielkim regionalnym ośrodkiem. Na przełomie wieków liczyło już prawie 300 tys. mieszkańców i było jednym z największych miast w USA. Rozwijało się, dopóki produkcja samochodów szła dobrze i oparta była na fizycznej pracy robotnika. Detroit dotykały kryzysy – podczas I wojny światowej, w wyniku recesji lat 30. – ale nie powstrzymywało to rozwoju miasta na dłużej. Około roku 1950 była to metropolia licząca ponad 1,8 mln mieszkańców, a machiną napędową tak dynamicznego wzrostu były potrzeby przemysłu w trakcie II wojny światowej.

Szybki rozwój oparty na wielkich fabrykach motoryzacyjnych stał się też źródłem problemów. Po pierwsze narastały podziały rasowe, masowo sprowadzeni do miasta Afroamerykanie jeszcze w trakcie I wojny światowej traktowani byli jak tania siła robocza. Kolor skóry ograniczał ich awans społeczny, możliwość przeprowadzania się do lepszych dzielnic czy lepszych zarobków. A jednocześnie biali mieszkańcy miasta, którzy zresztą coraz chętniej wyprowadzali się poza jego centrum, czemu sprzyjała ciągle rozwijana sieć komunikacji, zarabiali coraz lepiej. Koncerny samochodowe dążąc do decentralizacji, także po to, aby uniknąć masowych strajków, wyprowadzały fabryki poza aglomerację. Do tego coraz większą rolę odgrywała automatyzacja produkcji, a i to nie pozwalało uniknąć kryzysu. Pierwsze poważne zamieszki wybuchły w 1943 roku, życie straciło wówczas 34 mieszkańców miasta, w wyniku kolejnych – w 1967 roku – zabito 43 osoby, ponadto wiele zostało rannych, jak też miały miejsce poważne zniszczenia w wyniku grabieży i podpaleń. Te wydarzenia przesądziły o dalszym losie Detroit. Zaczęto postrzegać je jako miasto niebezpieczne. Coraz więcej osób wyprowadzało się na przedmieścia, porzucano niespłacone domy. Liczba ludności spadła do około 700 tys. Od około 2010 roku w mieście zaczął się wyraźny trend inwestycyjny, i chociaż nadal ubywa mieszkańców, obecnie jest ich około 670 tys., to pojawił się optymizm co do przyszłości Detroit. Hasła w rodzaju „Nothing stops Detroit” budują nadzieję na lepszą przyszłość.

Polacy w Detroit stanowili od końca XIX wieku istotną grupę społeczną. Było to drugie, po Chicago, „polskie miasto” pod względem liczby emigrantów. W latach 20. społeczność liczyła ponad 120 tys. osób, a zatem mniej więcej co 10 mieszkaniec miasta był z Polski. Być może zresztą ta liczba była większa, część osób bowiem, które emigrowały w czasie zaborów, miało przypisane niepolskie pochodzenie, głównie niemieckie. Tak czy inaczej, Polacy stanowili największą grupę etniczną w mieście. Skupiskiem Polonii było Poletown. Polacy w niewielkim stopniu należeli do miejskiej elity, byli raczej siłą roboczą. Jako biała społeczność mieli większą możliwość asymilacji, chociaż znane są przykłady niechęci do Polaków, np. ograniczenia w możliwości przenoszenia się w niektóre regiony. Jednak nie ominęły ich późniejsze procesy migracyjne. Wyjeżdżając, zostawiali swoje miejsca. Taka znamienna pustka, miejska preria po wyburzonych domach, jest w okolicy kościoła św. Stanisława. Sam kościół również już od roku 1989 nie pełni swojej pierwotnej funkcji. Sprzedany najpierw wspólnocie religijnej, później szkole muzycznej, dzisiaj wystawiony na sprzedaż niszczeje. Sądząc po jego stanie, można mieć wątpliwości, czy dotrwa do czasu, kiedy rewitalizacja miasta obejmie, o ile to się w ogóle stanie, jego okolice. Ale czy nawet wówczas ocaleje?

Architektura kościoła nie jest wybitna, a właściwie banalnie eklektyczna. Fasada, nawiązująca do rozwiązań kościoła Il Gesù, ma po bokach dostawione dwie wieże, element charakterystyczny dla „Polish Cathedrals”. Korpus i transept z powtarzanymi arkadowymi formami mogą przywodzić na myśl modne w amerykańskiej architekturze reminiscencje rundbogenstil. Spójności nadaje właściwie tylko jasnoczerwona cegła. Ten eklektyzm ma swoje interesujące źródło. Parafia została założona w roku 1898, jednak do budowy obecnej świątyni przystąpiono w 1911 roku według projektu Harry’ego J. Rilla (1854–1923). Był to architekt pochodzenia niemieckiego, który wyemigrował do Stanów w 1881 roku. W 1883 roku rozpoczął pracę w biurze Petera Dederichsa, a następnie Elijaha E. Myersa. Prawdopodobnie około 1890 roku rozpoczął samodzielną praktykę. Zastosowanie form nowożytnych zostało mu narzucone i było zgodne z tendencją, która została wyrażona w wydanej w 1913 roku przez Polish National Alliance National Convention broszurze, gdzie właśnie tę architekturę uznano za najbardziej odpowiednią dla polskich kościołów. Nie do końca wiemy, dlaczego tak się stało, czy chodziło o przeciwstawienie się pojawiającym się tendencjom modernistycznym, czy historyczne odwołania miały tworzyć styl narodowy, nawiązujący do architektury czasów świetności Rzeczypospolitej, jak głosi powtarzana współcześnie koncepcja. Niezależnie od powodów wskazanie takie zostało wydane, a w kościele pw. św. Stanisława w niezbyt udany sposób starano się je wprowadzić. Była to już wówczas stylistyka mocno tradycjonalistyczna, chociaż wciąż chętnie wykorzystywana w amerykańskich budowlach sakralnych. W odróżnieniu od większości „Polish Cathedrals” wnętrze świątyni było jednonawowe. Pod koniec lat 40. XX wieku przy kościele działała największa polska szkoła parafialna w Michigan.

Kalendarium

1898 - erygowanie parafii i zakup istniejących budynków na potrzeby kościoła i szkoły

1911 - rozpoczęcie budowy obecnej świątyni oraz plebanii

1913 - zakończenie budowy obecnej świątyni

1921 - budowa konwentu

1926 - początek przebudowy szkoły

1928 - uruchomienie szkoły średniej prowadzonej przez felicjanki

1970 - zamknięcie szkoły średniej

1978 - restauracja witraży

1989 - zamknięcie parafii i wpisanie świątyni do Narodowego Rejestru Miejsc Historycznych

1995 - zakupienie budynku przez University of Michigan

1995 - sprzedaż kościoła na rzecz Promise Land Missionary Baptist Church

2013 - wystawienie na sprzedaż zamkniętej świątyni

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika
Anna Sylwia Czyż, Bartłomiej Gutowski, Paweł Sieradzki, Parafie i kościoły polskie w Michigan, Winsconsin i Massachusetts, Warszawa 2021, s. 103-109.