Budynek muzeum „zawieszony” jest nad miastem. Biała, wydawać by się mogło z daleka, bezokienna bryła, stoi na wzgórzu Kale w sąsiedztwie starej, otomańskiej twierdzy. Naturalne walory lokalizacji wykorzystali warszawscy architekci i stworzyli niezwykłą przestrzeń, artystyczną kapsułę czasu z przełomu lat 50. i 60. XX w. Magazyny muzealne skrywają jedną z najliczniejszych polskich kolekcji dzieł sztuki poza granicami kraju. Prace artystów plastyków, profesorów i ich studentów podarowane, podobnie jak projekt budynku, w geście solidarności miastu, którego zasoby muzealne unicestwiło trzęsienie ziemi.

Skopje - miasto solidarności świata
W następstwie trzęsienia ziemi 26 lipca 1963 r. zniszczeniu uległo trzy czwarte zabudowy macedońskiej stolicy. Świat ruszył Skopje na pomoc. Przywódca ówczesnej Jugosławii, Josip Broz Tito, uczynił bowiem z niej kraj „trzeciej drogi”, niesprzymierzony militarnie z siłami Wschodu ani Zachodu. W pełni zimnej wojny Skopje stało się miejscem, gdzie pod skrzydłami ONZ, spotkali się w projekcie odbudowy miasta fachowcy i autorytety z obu zantagonizowanych bloków. Do zrujnowanego miasta napływali eksperci różnych dziedzin; z pomocą urbanistów, w tym specjalistów z Pracowni Urbanistycznej Warszawy, kreślony był nowy plan miasta, czyli Skopje MASTER PLAN (1964-1965). Ponad 80 państw świata pomagało miastu, a niektóre z nich darowały mu budynki użyteczności publicznej – szkoły, przedszkola, szpitale, biblioteki, centra sportowe.

Muzeum bez siedziby
Wciąż jednak brakowało budynku, który pomieściłby powstającą ad hoc kolekcję dzieł sztuki spływających do miasta z całego świata. Odzew na apel Skopje skierowany do świata w październiku 1963 r., w Nowym Jorku, na IV Kongresie Międzynarodowego Stowarzyszenia Sztuk Plastycznych (L’association internationale des arts plastiques, AIAP) - zaskoczył wszystkich. Z braku lepszej lokalizacji napływające dzieła sztuki magazynowane były tymczasowo w jednym z wojskowych hangarów postawionych na przedmieściach. W lutym 1964 r. powołano do życia muzeum, które - choć rozpoczęło działalność wystawienniczą - jeszcze przez długi czas nie miało stałej siedziby. Jego dyrektor, Boris Petkovski, zabiegał o to, by projekt muzeum stworzył dla Skopje sam Le Corbusier. Ten jednak odmówił.

Warszawskie „Tygrysy” twórcami muzeum w Skopje
W listopadzie 1965 r., podczas wizyty delegacji partyjno-rządowej PRL w Skopje, zapadła ostateczna decyzja polskiej strony o podarowaniu miastu projektu budynku, który stałby się siedzibą Muzeum Sztuki Współczesnej (PRL plasowała się w pierwszej dziesiątce państw-darczyńców).

Krajowy konkurs Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP) ogłoszony został 9 stycznia 1966 r. Wpłynęło 89 propozycji. Nie miał to być pomnik ani mauzoleum, a raczej „akcent optymistycznej przyszłości”, jak w sprawozdaniu z konkursu pisał sędzia konkursowy, architekt Jerzy Hryniewiecki w miesięczniku „Architektura” (1966, nr 10). Wyniki ogłoszono 16 maja 1966 r. Zwycięzcą był projekt nr 16 autorstwa zespołu w składzie: Jerzy Mokrzyński, Wacław Kłyszewski i Eugeniusz Wierzbicki, w środowisku nazywanych żartobliwie „Tygrysami”.

Opracowywanie dokumentacji technicznej budynku trwało do kwietnia 1968 r. Budowa ruszyła w kwietniu 1969 r. i była finansowana przez samych Jugosłowian. Budynek został zbudowany na planie kwadratu o długości krawędzi równej 42,5 m. Wzniesiony z żelbetu jest zabezpieczony przed ruchami sejsmicznymi. Większość ścian jest betonowa, przy tym zewnętrzne ściany zostały pokryte białym marmurem. Marmurowe posadzki ułożono także na parterze.

Muzeum otwarto uroczyście 13 listopada 1970 r. w Dzień Wyzwolenia Skopje. Od 2014 r., po dłuższej przerwie spowodowanej remontem, budynek znów służy zwiedzającym.

Projekt muzeum w ruchu
Ciekawostką jest to, że wśród prac konkursowych znalazł się projekt budynku wybitnego, polsko-fińskiego architekta i teoretyka architektury Oskara Hansena (1922-2005) z zespołem, choć słowo „budynek” jest tu nieprecyzyjne i ograniczające. Propozycja zakładała stworzenie muzeum w formie czegoś na kształt ruchomej rzeźby, tworzonej przez kilka hydraulicznie poruszanych niby-parasoli. Czymże jest muzeum sztuki nowoczesnej? – pytał sam Hansen. Nikt przecież w ogóle nie wie, jak sztuka będzie wyglądała w przyszłości. Tak więc, muzeum-laboratorium, „muzeum nieskończonych możliwości”, było - jego zdaniem - pomysłem jak najbardziej uzasadnionym. O wiele bardziej niż znana z przeszłości „przechowalnia do wieszania dzieł”.

Podarowana kolekcja
Światowa zbiórka dzieł dla Skopje obfitowała w prace artystów tej klasy co Pablo Picasso czy Henry Moore. „Zgłaszam obraz dla Muzeum w Skopje, olej, format 100 × 60, tytuł Dom zburzony” - podpisano Sienicki Jacek. Listy podobnej treści można znaleźć w pożółkłej teczce opisanej jako „Dary polskich plastyków dla Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Skopje”, przechowywanej w warszawskim Archiwum Akt Nowych.

To niepełna historia czterech zbiórek przeprowadzonych  atach 1964-1967 przez Związek Polskich Artystów Plastyków (ZPAP) oraz współpracujący z nim Polski Komitet Narodowy Międzynarodowego Stowarzyszenia Sztuk Plastycznych (PKN AIAP; druga zbiorka). Obie organizacje zwracały się listami imiennymi do twórców i twórczyń. Apele odniosły skutek. W pierwszej zbiórce, do listopada 1964 r., zebrano prace: m.in. Jana Berdyszaka, Tadeusza Brzozowskiego, Józefa Gielniaka, Benona Liberskiego, Jerzego Nowosielskiego, Jerzego Panka czy Konrada Srzednickiego.

Do warszawskiej siedziby ZPAP płynęły kolejne dary. Prace transzami przesyłane były do Skopje. Ostatnia zbiórka gromadziła rzeźby i medale, wystawione we wrześniu 1967 r. w Galerii Rzeźby na eskpozycji „Rzeźba. Wystawa darów dla Skopje”. Były to prace m.in. Bronisława Chromego, Władysława Frycza, Józefa Kandefera, Stanisława Kulona, Ludwiki Nitschowej, Tadeusza Siekluckiego, Karola Tchorka czy Stanisława Wakulińskiego.

Dziś kolekcja powstała w geście solidarności liczy ponad 200 prac przeszło 130 polskich artystów i artystek. Jest jedną z najliczniejszych kolekcji „narodowych” w skopijskim muzeum.

----------------------------------------------

Informacje dodatkowe (2024) 

W 2015 roku z inicjatywy Ambasady RP w Skopje, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Sztuki w Łodzi rozpoczęto projekt mający na celu zinwentaryzowanie, analizę i konserwację tej cennej kolekcji. W badaniach uczestniczyła Magdalena Ziółkowska – historyczka sztuki i kuratorka, która wraz z zespołem dokonała przeglądu i dokumentacji ponad 100 dzieł. Wiele z tych dzieł powstało w latach 1965-1967 i zostało przekazanych przez samych artystów. Prace często opatrzone są dedykacjami na odwrocie. Choć przez dekady przechowywane były w magazynie, ich wartość artystyczna i historyczna jest ogromna. Odzwierciedlają nie tylko indywidualne style, ale i ducha powojennej awangardy oraz napięcia między tradycją a nowoczesnością, sztuką a technologią.

Jak podkreślała Magdalena Ziółkowska  w rozmowie opublikowanej na stronach Contemporary Lynx, polska kolekcja nie tylko dokumentuje ważny moment w historii europejskiej sztuki, a dzięki nowym badaniom i międzynarodowej współpracy, te zapomniane dzieła mają szansę znów zaistnieć w świadomości widzów – jako świadectwo epoki, talentu i idei.

W ramach swojej działalności dokumentacyjnej Magdalena Ziółkowska odegrała kluczową rolę w opracowaniu i analizie kolekcji sztuki polskiej w Muzeum Sztuki Współczesnej w Skopje. Jej praca obejmowała identyfikację dzieł, ocenę ich stanu zachowania oraz przygotowanie katalogu, który ma stanowić zarówno źródło wiedzy historycznej, jak i punkt wyjścia do dalszych działań kuratorskich i konserwatorskich.  

W 2019 roku w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie odbyła się wystawa pt. „Skopje. Miasto, architektura i sztuka solidarności”, która ukazywała nie tylko artystyczny, ale i urbanistyczno-architektoniczny wymiar pomocy Polski dla zniszczonej macedońskiej stolicy. Szczególną uwagę poświęcono roli polskich urbanistów, których doświadczenie w odbudowie Warszawy po II wojnie światowej okazało się bezcenne przy rekonstrukcji Skopje po katastrofalnym trzęsieniu ziemi 26 lipca 1963 roku. Trzęsienie ziemi zniszczyło 65% zabudowy miasta, pozostawiając ponad 200 tys. osób bez dachu nad głową. W odpowiedzi ONZ zorganizowała szeroko zakrojony program pomocy, a Skopje miało się stać „pomnikiem ludzkiej solidarności”. Już w kwietniu 1964 roku władze Skopje zaproponowały przygotowanie alternatywnego planu urbanistycznego przez polski zespół, jako uzupełnienie pracy grecko-jugosłowiańskiego biura Doxiadisa. Specjalna grupa robocza została utworzona w Warszawie, a jej kierownikiem został Stanisław „Agaton” Jankowski – architekt, żołnierz Armii Krajowej i uczestnik Powstania Warszawskiego. W skład zespołu weszli m.in.: Adolf Ciborowski – koordynator z ramienia ONZ, wcześniej naczelny architekt Warszawy, Stanisław „Orsza” Broniewski – jeden z przywódców Szarych Szeregów, Bohdan Jastrzębski – późniejszy naczelny architekt Warszawy, Kazimierz Marczewski, Juliusz Wilski - urbaniści oraz eksperci tacy jak Maria Redziejowska, Wojciech Suchorzewski, Zygmunt Pióro i inni. Prace nad planem rozpoczęto od analizy danych społecznych, geograficznych i technicznych. Zespół zaproponował trzy modele strukturalne miasta (Z, R, S), analizując ich ekonomiczne i funkcjonalne konsekwencje. Ostatecznie przyjęto monocentryczny model z czteropoziomową hierarchią ośrodków usługowych, zrównoważoną strukturą mieszkaniową, przemysłową i rekreacyjną. Uwzględniono też: warunki sejsmiczne (np. strefy niezabudowane nad rzeką Wardar), potrzeby społeczne (badania socjologiczne), innowacje inżynieryjne (np. „optymalizacja warszawska”, czyli wczesna forma analizy kosztów i korzyści). Polski plan spotkał się z uznaniem ONZ i władz Jugosławii. W 1965 roku został oficjalnie zatwierdzony, a jego efekty zaprezentowano na wystawie „Skopje przyszłości”. Co więcej, doświadczenie zdobyte przy odbudowie Skopje zaowocowało zaproszeniem polskich urbanistów do prac nad rekonstrukcją miasta Chimbote w Peru po trzęsieniu ziemi w 1971 roku.

Publikacja towarzysząca wystawie w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie 

O tym aspekcie działalności polskich urbanistów napisała Kinga Nettmann-Multanowska w publikacji „Warszawa rysuje Skopje”. Na ten temat opublikował artykuł również Pavel Veljanoski

Na stronach Google Arts and Culture znajduje się wirtualna wystawa prezentująca wybrane prace polskich artystów znajdujące się w Skopje.

Prace polskich artystów w katalogu kolekcji (obejmuje 6 osób - stan na 2024)

Lista (częściowa) artystów i prac znajdujących się w kolekcji muzeum w Skopje

Grafiki i rysunki (w kolekcji łącznie 111 prac z lat 1965-1967)
1. Jan Cybis, „Góra Kalwarii”
2. Czesław Rzepiński, „Martwa natura”
3. Mieczysław Wejman, „Rowerzysta V”
4. Konrad Srzednicki, „Powrót z majówki”
5. Marian Malina, „Postać siedząca II”
6. Olga Peczenko, „Głowy”
7. Jan Tarasin, „Zbiorowisko”
8. Leszek Sobocki, „Autoportrety”
9. Barbara Kwaśniewska (bez tytułu)
 
Malarstwo„
1. Jadwiga Maziarska, „Cricot”
2. Ewa Maria Łunkiewicz-Rogoyska, „Kompozycja czerwona”
3. Jerzy Nowosielski
4. Tadeusz Brzozowski
5. Alfred Lenica
6. Jerzy Krawczyk
7. Tadeusz Dominik
8. Andrzej Strumiłło
9. Rajmund Ziemski
10. Adam Marczyński
11. Benon Liberski, „Ludzie i domy”, „Działoszyn” (1965), „Chemostal” (1966)
12. Jan Berdyszak
13. Zygmunt Kotlarczyk
14. Danuta Leszczyńska-Kluza
15. Franciszek Bunsch
16. Jerzy Rosołowicz, „Układ z alfa I”
17. Marian Szpakowski, „Kompozycja z cyklu Rytmy”
18. Marian Bogusz, „Kompozycja 20159”
 

Rzeźby
1. Karol Tchorek, „Głowa”
2. Władysław Frycz, „Oszczepnik”
3. Bronisław Chromy, „Hagia Sophia”, „Owca”

Informacje dodatkowe oprac. przez redakcję portalu, 2024