Jazłowiec to miasteczko na historycznym Podolu w przedwojennym powiecie buczackim województwa tarnopolskiego. Już od czasów Kazimierza Wielkiego (XIV w.) było związane z Polską. Najpierw jako własność Buczackich herbu Abdank, którzy przyjęli nazwisko Jazłowieckich, następnie m.in. Radziwiłłów, Koniecpolskich, Błażowskich. Wspomina się je jako miejsce pobytu i wiecznego spoczynku Gomółki - a że imienia w kamieniu nie wyryto, może chodzić tak o Mikołaja, najwybitniejszego polskiego kompozytora epoki renesansu, jak i o Michała, najprawdopodobniej jego syna.

Nagrobek Gomółki - inskrypcja
Łaciński tekst epitafium przedstawia się następująco:

D.O.M.A.
GOMOLCAM HIC LAPIS INDICAT SEPULTUM
QUEM CUM DEVORAT ATRA MORS CHORAULAE
OMNES INGEMUERE MUSICIQUE
MAGNATUM DOMUS STETERE MUTAE
AT RECTE CINERES TUI QUIESCANT
GOMOLCA HOC TUMULO A TUIS PARATO
URBEM NEC PATRIAM CRACI REQUIRANT
OBIIT ANNO D. MDCIX
DIE V. MARTII AETATIS XLV.

w przekładzie na polski brzmi:
Bogu Najlepszemu i Najwyższemu.
Kamień ten wskazuje pochowanego tu Gomółkę.
Gdy okrutna śmierć go pochłonęła
zapłakali wszyscy chórzyści i muzycy.
Domy magnatów stały nieme.
A Twoje prochy oby w spokoju spoczywały
Gomółko, w tej mogile przez Twoich przygotowanej
i oby nie tęskniły za Twoim ojczystym miastem Kraka.
Umarł w Roku P. 1609
dnia 5 Marca w wieku 45 lat”.

Czy epitafium znajdujące się w dawnym jazłowieckim kościele parafialnym należy do Mikołaja Gomółki? Jeśli tak, to w jego inskrypcji znalazły się przekłamania (wiek, a zapewne i data śmierci). Jeśli zaś nie było poświęcone Mikołajowi? Można domniemywać, że chodzi tu o Michała Gomółkę - jeśli był to syn Mikołaja, data śmierci i wiek pomyłki nie zawierają. A może należało do jeszcze innego, nieznanego z imienia Gomółki, który też był muzykiem, czego nie można wykluczyć z uwagi na utalentowaną muzycznie rodzinę.

Rozwikłaniu tych wątpliwości będą pomocne: dość dobrze udokumentowany życiorys Mikołaja, zachowana w jazłowieckim kościele kamienna płyta z inskrypcją oraz krytyczna analiza dotychczasowych publikacji.

Mikołaj Gomółka - kim był
Mikołaj Gomółka (Gomulka, Gomolca) urodził się pomiędzy rokiem 1532 a 1536 w Sandomierzu (niektórzy wymieniają Kraków). Był synem sandomierskich mieszczan Tomasza i Katarzyny (według niektórych Agnieszki). Wiadomo, że w roku 1545 znalazł się na dworze Zygmunta Augusta. Początkowo był w gronie paziów jako „chłopiec-śpiewak” w chórze. W latach 1548‒1550 był uczniem muzyka Jana Klausa, by zostać trębaczem królewskim (tubicinator), a następnie flecistą (fistulator). Przebywał z dworem w Krakowie, Wilnie, Knyszynie, Piotrkowie, Gdańsku, może również i w Królewcu.

W 1563 r. opuścił królewską kapelę, by pojawić się w rodzinnym Sandomierzu, gdzie piastował urzędy ławnika i podwójciego, ale w 1573 r. zrzekł się tych urzędniczych obowiązków. Pomiędzy rokiem 1567 a 1570, a być może wcześniej (1563), zawarł związek małżeński z Jadwigą Kuszniewiczówną (albo Kuszmierowiczówną) i można przypuszczać, że to z nią miał urodzonego w Sandomierzu syna Michała, także muzyka. Najprawdopodobniej w następnych latach przebywał w Pińczowie i Miechowie jako muzyk kapeli klasztornej. Później znalazł się w Krakowie, gdzie ukazało się jego epokowe dzieło Melodie na psałterz polski ułożone na cztery głosy do 150 psalmów Dawida, tłumaczonych przez Jana Kochanowskiego („Melodie na Psałterz Polski przez Mikołaja Gomólkę uczynione, w Krakowie, w drukarni Łazarzowej Roku Pańskiego 1580”). Być może był też wtedy, aż do 1586 r., muzykiem biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego (ok. 1505‒1591).

W następnych latach, najprawdopodobniej 1590‒1591, był Mikołaj członkiem kapeli na dworze kanclerza Jana Zamoyskiego (1542‒1605) wraz ze wspomnianym już Michałem Gomółką. Ostatnia informacja o Mikołaju nosi datę 30 czerwca 1591, z późniejszego okresu brak o nim wiadomości. Być może - ale są to tylko przypuszczenia, razem z domniemanym synem osiadł później w Jazłowcu, na dworze Hieronima Jazłowieckiego (1570‒1607), wojewody podolskiego, w którego kapeli Michał był muzykiem i dyrygentem.

Kościół w Jazłowcu i dominikanie
Tu należy poświęcić kilka słów kościołowi w Jazłowcu i znajdującemu się dziś w nim historycznego epitafium.

Dawny kościół dominikanów pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zbudowano ok. 1590 r. w stylu renesansowo-gotyckim. Wzniesiono go jako jednonawową świątynię z pięciobocznym prezbiterium i dwiema kaplicami. Kościół miał sklepienie krzyżowe, w fasadzie zachowała się natomiast wieża o trzech kondygnacjach oraz interesujące renesansowe portale.

Dziś świątynia jest na wpół zawaloną ruiną, a z wystroju wewnętrznego jedynie na sklepieniu prezbiterium i wewnętrznej ścianie nawy udaje się dostrzec fragmenty malowideł ściennych. Niszczenie kościoła rozpoczęło się prawdopodobnie jeszcze w czasach rozbiorowych, mimo to służył wiernym do końca drugiej wojny światowej. Dopiero lata sowieckie, kiedy to urządzono w nim magazyn wyrobów alkoholowych, przyniosły faktyczną zagładę świątyni.

Nagrobek Gomółki - krótka historia
Epitafium Gomółki podlegało różnym, dotychczas nie w pełni wyjaśnionym kolejom losu. Początkowo zapewne znajdowało się wewnątrz kościoła, choć nie można wykluczyć, że pierwotną jego lokalizacją była zewnętrzna ściana świątyni lub też był to oddzielny obiekt sepulkralny w bezpośredniej jej bliskości.

Jak pisze etnograf i folklorysta Zygmunt Gloger (1845‒1910) w „Encyklopedii staropolskiej ilustrowanej”: „grobowca użyto do murów pobliskiej gorzelni”, co może sugerować właśnie jego zewnętrzne zlokalizowanie. Uratował go tamtejszy ksiądz (Łuszczyński), który kazał umieścić nagrobek w kościele - miało to miejsce w pierwszej połowie XIX stulecia. Według innej wersji („Semper Fidelis” 3/1996) płyta została odnaleziona w murze cmentarnym i „z polecenia baronowej Rozalii Błażewskiej wyjęta, oczyszczona i odnowiona, a następnie w 1830 r. przeniesiona i umieszczona przy głównym wejściu […], gdzie znajdowała się do r. 1939”.

Odczytanie epitafium Gomółki jest obecnie znacznie utrudnione z uwagi na uszkodzenia powierzchni, także samoistne (polegające na pudrowaniu się wapiennego kamienia) i zatarcia liter. Niemniej pełne odtworzenie dawnego łacińskiego tekstu udało się także dzięki dawnym jego (choć z niewielkimi przekłamaniami) publikacjom w 1828 r. zarówno w piśmie lwowskim („Rozmaitości” Nr 49, dodatek do „Gazety Lwowskiej”), jak i warszawskim („Gazeta Polska” Nr 339). Świadczy to o szerszym, mimo okresu zaborów, zainteresowaniu osobą kompozytora. Autor tekstu nie ma wątpliwości, że nagrobek należy do Mikołaja Gomółki. Błędnie natomiast tłumaczy słowo „choraulae”, które oznacza chórzystów a nie nazwę miejscowości Chorawla, gdzie miałby skończyć życie Gomółka. Niezasadne jest także stwierdzenie, że Gomółka urodził się w Krakowie. Tekst epitafium mógłby być jedynie podstawą takiego domniemania.

Nagrobek Gomółki - współcześnie
Obecnie nagrobek znajduje się w kruchcie, wmurowany w występ ściany podtrzymującej chór muzyczny. Nie wiadomo jednak, czy była to jego pierwotna lokalizacja. Oryginalna, siedemnastowieczna wydaje się być w nim jedynie płyta z kamienia wapiennego (o wymiarach 71 x 75,5 cm) z przytoczoną wyżej inskrypcją. Jest ona wkomponowana, jak się wydaje, w młodszy, zapewne dziewiętnastowieczny pomnik z szarego piaskowca (całość o wysokości ok. 200 cm). Ponad wspomnianą płytą inskrypcyjną znajduje się płaskorzeźba z Chrystusem na krzyżu i klęczącą po prawej stronie postacią. Ta część pomnika zwieńczona jest trójkątną plakietą z płaskorzeźbą głowy anioła ze skrzydłami. Powierzchnia czołowa nagrobka jest wysunięta na 21 cm wobec płaszczyzny ściany.

Nagrobek Gomółki - Michała czy Mikołaja
Wyryty w kamieniu wiek Gomółki - 45 lat w chwili śmierci w 1609 r. - oznacza, że urodził się w roku 1564. W przypadku hipotezy, że dotyczy Mikołaja, musiałby być pomyłką, nie mógł bowiem dokonać on żywota tak młodo, gdyż wiadomo, że dziewiętnaście lat wcześniej (bo w 1545 r.) przebywał na dworze królewskim. Jest zatem prawdopodobne, że chodzi tu o Michała, o którym z kolei wiemy, że zmarł nagle właśnie w Jazłowcu. Opierając się na tym przypuszczeniu, jego rok urodzenia (1564) odpowiada przyjętej dacie zawarcia małżeństwa przez Mikołaja (zapewne w 1563 r.) i założeniu, że jest ojcem Michała.

Jednakowoż opinie, że jest to epitafium Michała pochodzą z późniejszego okresu. Badacze wcześniejsi nie dostrzegają niespójności dat na tablicy z życiorysem Mikołaja, nie mają więc wątpliwości, że właśnie jemu jest poświęcone. To jednak, że w chwili komponowania „Melodii na Psałterz” miałby (sic!) 16 lat, zapewne poczytują za znak jego geniuszu kompozytorskiego. W konsekwencji przyjmują, że miejscem urodzenia Mikołaja jest Kraków - wymieniony w nagrobnej inskrypcji. Stanowisko to, które podziela także Zygmunt Gloger, wynikać może z faktu, że Mikołaj był muzykiem i kompozytorem wybitnym i powszechnie znanym, natomiast Michał pozostawał w jego cieniu, zaledwie zauważonym.

Pogląd ten skłania do uwagi i z tego powodu, że - jak się wydaje - bliższe prawdy winny być opinie formowane przez badaczy mniej odległych „czasowo” od epoki, w której żył Gomółka, kiedy to pamięć o nim była bardziej żywa i źródła historyczne pełniejsze. Wiadomo jednak, że dawne publikacje nie zawsze przedstawiały zadowalającą dokładność faktograficzną. Dziś mamy tylko tę pewność, że kamień nagrobny to ten sam co niegdyś. Bezdyskusyjna jest bowiem zgodność opisu płyty z 1828 r. z zachowaną do dziś. Jedynie inskrypcja była podstawą wpierw stwierdzeń, a później tylko przypuszczeń komu epitafium było poświęcone.

Pozbawiony dachu jazłowiecki kościół jest z dala widoczny, a wiejska droga łatwo doprowadza do jego murów. W ich wnętrzu bez trudu napotkamy epitafium Gomółki. I choć nie jesteśmy pewni, czy było poświęcone Mikołajowi, stańmy w zadumie nad wybitnym muzycznym jego dziełem niegdyś rozbrzmiewającym na dworach monarchii Jagiellonów, a pewnie i Wazów, oby nie zapadło się wraz z pamięcią o jego autorze w ciszę dzisiejszego zniszczenia i zapomnienia.