W kaplicy bocznej protestanckiej katedry w Uppsali znajduje się okazały, szesnastowieczny nagrobek Katarzyny Jagiellonki. Była ona córką Zygmunta I Starego króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy oraz żoną Jana III Wazy, króla Szwecji.

Uppsala

W malowniczym i pełnym zieleni szwedzkim mieście Uppsala, wśród bogactwa wątków historycznych znajduje się ważny trop polski. Bez przesady można stwierdzić, że jest tu ukryty klucz do zrozumienia istotnego etapu polskiej historii - obecności i losów dynastii Wazów na polskim tronie.

Uppsala wyróżnia się zabytkowym charakterem i bogactwem tradycji kulturowych. Jej początki sięgają czasów prehistorycznych, a najstarsze osadnictwo (III-XII w.) wiąże się z dzisiejszą podmiejską osadą Gamla Uppsala (Stara Uppsala). Tutaj też w 1164 r. usytuowano pierwsze w Szwecji arcybiskupstwo. W dzisiejszej lokalizacji miasto rozwinęło się w średniowieczu, a miarą znaczenia ośrodka władzy i kultu religijnego jest okazała gotycka katedra (szw. Uppsala Domkyrka), która od 1536 r. jest świątynią szwedzkiego Kościoła protestanckiego, powołanego przez króla Gustawa I Wazę w duchu reformacji i koncepcji Marcina Lutra. Katedra, związana z tradycją królewskich koronacji i pochówków, należy do najcenniejszych elementów dziedzictwa kulturowego Szwecji.

Nagrobki królewskie w katedrze w Uppsali

W krajobrazie Uppsali dominuje średniowieczna katedra - najwyższa  (118,7 m) budowla sakralna Skandynawii. Uroczysta konsekracja miała miejsce w 1435 r. Dzisiejszy wygląd świątyni jest wynikiem prac konserwatorskich, którymi w latach 1885–1893 kierował architekt Helgo Zettervall (1831–1907). Dokonano wówczas stylowej korekty budowli w duchu dziewiętnastowiecznej doktryny konserwatorskiej zwanej puryzmem. Nurt ten zapoczątkował francuski architekt i konserwator Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc, który dążył w swych pracach do ukazania idealnej formy stylowej średniowiecznych budowli oczyszczonych (stąd puryzm) z późniejszych nawarstwień kompozycyjnych.

Mimo takiej koncepcji zabytku w katedrze zachowano cenne elementy wyposażenia z różnych epok, w tym okazałe nowożytne nagrobki królewskie dynastii Wazów. Znajdują się tu groby: św. Eryka IX (ok. 1120-ok. 1160), króla Szwecji w latach 1156–1160 oraz Gustawa I Wazy (1496–1560), protoplasty dynastii, który panował w latach 1523–1560. W dawnej kaplicy mariackiej, w mauzoleum królewskim, spoczął też Jan III Waza (1537–1592), syn Gustawa I, król Szwecji w latach 1568–1592, mąż Katarzyny Jagiellonki. Królową Katarzynę z rodu Jagiellonów, jako katoliczkę, pochowano oddzielnie, z dala od członków rodu królewskiego. Na jej kaplicę grobową przebudowano w końcu XVI w. średniowieczną zakrystię i kapitularz.

Katarzyna Jagiellonka - księżna Finlandii (1562–1583) i królowa Szwecji (1568–1583)

Katarzyna Jagiellonka (1526–1583) była córką polskiego króla Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, siostrą króla Zygmunta II Augusta. O jej rękę najpierw bez powodzenia starał się car Iwan Groźny, a następnie w 1562 r. Jan Waza, książę Finlandii. Królewskie wesele odbyło się w Wilnie, skąd nowożeńcy ruszyli do Finlandii, gdzie zamieszkali w zamku w Turku.

Wkrótce brat Jana, król Szwecji Eryk XIV (1533–1577, panował w latach 1560–1568) uwięził małżonków w zamku Gripsholm na jeziorze Melar. 

Biografowie podają, że Katarzyna nie skorzystała z oferty powrotu do Polski, świadomie dzieląc los uwięzionego męża. W Gripsholm urodził się (1566) ich jedyny syn Zygmunt, późniejszy Zygmunt III król Polski. Po obaleniu w 1568 r. popadającego w szaleństwo Eryka XIV tron Szwecji i władztwo Finlandii przypadły Katarzynie i Janowi III Wazie.

W historii Szwecji Katarzyna Jagiellonka zapisała się jako rzeczniczka katolicyzmu i patronka jezuitów, co nie przyniosło jej sympatii w protestanckim społeczeństwie. Pod jej wpływem Jan III Waza próbował zbliżyć katolików i protestantów, lecz bez trwałego rezultatu. Jednocześnie w relacjach królowa jest przedstawiana jako wyważona dyplomatka, oddana partnerka królewskiego małżonka i patronka ubogich. Za jej zasługę uważa się przeszczepienie na grunt szwedzki renesansowych, włoskich gustów artystycznych oraz wzmocnienie w skali europejskiej powagi dynastii Wazów. Fakt, że jej syn Zygmunt był wnukiem Zygmunta I Starego przeważył w elekcyjnej konkurencji z Habsburgami w 1587 r. i otworzył dynastii Wazów drogę do polskiego tronu.

Nagrobek królowej Katarzyny Jagiellonki

Katarzyna Jagiellonka zmarła w 1583 r. Z inicjatywy króla Jana III Wazy jej nagrobek umieszczono w odrębnej kaplicy katedry w Uppsali. Jest to dwuprzęsłowa konstrukcja gotycka, nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, przylegająca od północy do prezbiterium katedry. Na wschód od niej zaczyna się ciąg kaplic ambitu (obejścia prezbiterium).

Nagrobek Katarzyny Jagiellonki usytuowany jest przy zachodniej ścianie kaplicy, tak by rzeźba leżącej królowej zwrócona była twarzą ku ołtarzowi. Ściana za nagrobkiem dekorowana jest ornamentalną dekoracją stiukową z motywem rollwerku, czyli ornamentu przypominającego przestrzenne komponowanie form wyciętych z blaszanej taśmy o podgiętych lub spiralnie zwiniętych zakończeniach.

Bezpośrednio za tumbą (skrzynią) grobową widać łuk wsparty na dwóch kolumnach przypominający motyw łuku tryumfalnego, w którego świetle umieszczono złocone tablice z inskrypcją nagrobną oraz tarcze z motywami heraldycznymi. W kompozycji dominuje centralnie umieszczony herb Szwecji pod królewską koroną trzymany przez parę koronowanych lwów.

Królewski nagrobek ustawiony jest prostopadle do ściany zachodniej. Pełnoplastyczna rzeźba z białego marmuru przedstawia leżącą na wznak królową w bogatym dworskim stroju, z koroną na głowie, z rękoma złożonymi w geście modlitwy. Czworoboczną skrzynię grobową zdobią złocone kolumny umieszczone w narożnikach. Na bokach tumby widnieje z jednej strony herb Szwecji - Trzy Korony, z drugiej - czterodzielna tarcza z herbem Rzeczypospolitej: polskim Orłem i litewską Pogonią.

Nagrobek ufundował mąż Katarzyny, król Jan III Waza, wykonał zaś w 1584 r. Willem Boy (1520–1590), flamandzki artysta czynny w Szwecji między 1558 a 1592 r. Był on też autorem nagrobków Gustawa I Wazy i jego żon w kaplicy Wazów w uppsalskiej katedrze.

W posadzce kaplicy, przed nagrobkiem widnieje marmurowa płyta z herbem. W pięciodzielnej tarczy zwieńczonej koroną królewską znajdują się herby: Szwecji - Trzy Korony i Lew Folkungów oraz Rzeczypospolitej - polski Orzeł i litewska Pogoń, a w polu centralnym umieszczony jest wąż heraldyczny Sforzów. Płyta zamyka zejście do krypty grobowej, gdzie spoczęła królowa Katarzyna Jagiellonka.

Po przeciwległej, wschodniej stronie kaplicy wznosi się okazały nagrobek króla Jana III Wazy. Jest to dzieło gdańskiego mistrza Willema van den Blocke’a (ok. 1550–1628). Jego fundatorem był Zygmunt III Waza, syn królewskiej pary i polski król. Co ciekawe, nagrobek został wykonany w latach 1593–1596 w Gdańsku i ze względu na królewskie długi i zmiany sytuacji politycznej długo nie mógł trafić do Szwecji. Dopiero w latach 1817–1818 zmontowano pomnik w dzisiejszym miejscu, sytuując go naprzeciw nagrobka królowej Katarzyny. Podkreślono w ten sposób zażyłość monarchów. Nagrobek króla nie wznosi się nad miejscem jego pochówku, gdyż Jan III Waza spoczął obok ojca, w kaplicy Wazów.

Nad królewskimi nagrobkami umieszczono malowane widoki dwóch miast - nad miejscem spoczynku Katarzyny widnieje panorama Krakowa, nad nagrobkiem Jana III panorama Sztokholmu. Kraków przedstawiono na podstawie zamieszczonego w „Kronice Świata” z 1493 r. drzeworytu norymberskiego historyka i humanisty, Hartmanna Schedla (1440–1492). Sztokholm natomiast, opisany łacińskim mianem Holmia, wyobrażono na podstawie wizerunku miasta według obrazu nazywanego Vädersolstavlan przedstawiającego zjawisko optyczne halo, obserwowane nad Sztokholmem 20 kwietnia 1535 r. Porównanie skali obu miast widocznych w dekoracji kaplicy daje wyobrażenie o różnicy potencjałów Rzeczypospolitej i Szwecji, w chwili zawierania królewskiego małżeństwa.

W katedralnym skarbcu (muzeum) w Uppsali znajdują się korona i berło królowej Katarzyny Jagiellonki wydobyte z jej grobu w czasie prac restauratorskich.

Znaczenie

Nagrobek Katarzyny Jagiellonki w katedrze w Uppsali jest świadectwem politycznych kontaktów polsko-szwedzkich w XVI w. oraz dynastycznych związków królewskich rodów Jagiellonów i Wazów. Owe relacje stanowiły podstawę dla powodzenia starań Zygmunta III Wazy o tron polski oraz były zarzewiem późniejszych konfliktów ze Szwecją, w związku z jego prawami do tronu po ojcu.

Można powiedzieć, że małżeństwo córki Zygmunta I Starego Katarzyny Jagiellonki z Janem III Wazą było wydarzeniem, które pośrednio oddziaływało na losy obu państw w długiej perspektywie XVII w. Jednocześnie królewskie nagrobki są cennymi dziełami sztuki schyłku XVI w., a kaplica grobowa łączy historię katedry z koncepcjami konserwatorskimi kolejnych aranżacji wnętrza.