Historia życia Marie-Antoinette Lix (1839–1909), uczestniczki powstania styczniowego i wojny francusko-pruskiej (1870–1871), zwłaszcza zaś jej polski etap życia, wciąż skrywa wiele tajemnic.  

Krótka biografia Marie-Antoinette Lix
Urodziła się na pograniczu francusko-niemieckim, w Colmar w Alzacji, jako najmłodsza z czworga rodzeństwa. W wieku czterech lat straciła matkę i była wychowywana tylko przez ojca, Françoise’a Antoine’a Lix, byłego grenadiera konnego gwardii cesarskiej, później oberżystę, który nauczył ją jazdy konnej, szermierki i strzelania. Umiejętności te opanowała doskonale. Bardziej konwencjonalne w owej epoce wykształcenie odebrała w szkole Sióstr Opatrzności Bożej w alzackim Ribeauvillé, po ukończeniu której uzyskała kwalifikacje domowej nauczycielki. W roku 1856 lub 1857, mając 17-18 lat wyjechała z Francji do Polski w charakterze guwernantki dzieci z rodziny ziemiańskiej. Według najbardziej rozpowszechnionej, choć trudnej do zweryfikowania wersji, w Paryżu została zaangażowana przez hrabiostwo Łubieńskich.

Marie-Antoinette Lix –  kobieta w powstaniu styczniowym
Po wybuchu powstania styczniowego (1863), guwernantka, śladem swoich chlebodawców, zaangażowała się w pomoc dla uczestników narodowego zrywu: opiekowała się rannymi i pełniła misje kurierskie na terenach północnej Małopolski i Kielecczyzny (okolice Miechowa, Jędrzejowa i Pińczowa). Zasadniczym źródłem informacji o zaangażowaniu Marie-Antoinette Lix w powstańczy ruch narodowy i o jej czynnym udziale w walkach powstańczych (pod pseudonimem Michel le Sombre – Michał Ponury) jest artykuł z 1906 r. na łamach prestiżowego, francuskiego czasopisma „Revue des Deux Mondes”. Materiał został oparty na pamiętniku Lix. Szczegółowe, barwne opisy udziału w powstańczych walkach, których dramaturgia i zwroty akcji przywodzą na myśl powieści Aleksandra Dumasa ojca, wykorzystała Maria Bruchnalska w książce Ciche bohaterki. Udział kobiet w powstaniu styczniowym (t. 1, Miejsce Piastowe, 1934).

Zaangażowanie Marie-Antoinette Lix w pomoc powstańcom, a tym bardziej jej udział w walkach z bronią w ręku są trudne do zweryfikowania. Oprócz wspomnień we francuskim czasopiśmie nie potwierdza ich żadne inne źródło. W relacji często nie zgadzają się daty i szczegóły wydarzeń, a także ich uczestnicy. Bruchnalska podkreśliła jednak, że w chwili publikacji wspomnień Lix nikt z żyjących powstańców ich nie zakwestionował. Być może we wspomnieniach autorka celowo myliła tropy. Pozostają poszlaki sugerujące jakąś formę zaangażowania Lix w zryw narodowy na Kielecczyźnie i kontakty z oddziałami Konrada Antoniego Błaszczyńskiego „Bończy” (1835‒1863) oraz Zygmunta Chmieleńskiego (1833‒1863). Ostatecznie miała zostać pochwycona przez Rosjan, a przed niechybną śmiercią uratowały ją płeć i francuski paszport.

Udział Marie-Antoinette Lix w wojnie francusko-pruskiej
Znacznie lepiej udokumentowane są koleje losu Marie-Antoinette Lix po powrocie do Francji w 1865 r. Początkowo pracowała w Alzacji jako sprzedawczyni. a po ukończeniu kursu pielęgniarstwa, w 1866 r. wyjechała do Lille, gdzie z oddaniem zaangażowała się w walkę z epidemią cholery. Jej poświęcenie i dokonania zostały wynagrodzone – za wstawiennictwem żony ministra spraw wewnętrznych – w 1869 r. stanowiskiem poczmistrza w miejscowości Lamarche (w Wogezach na pograniczu Lotaryngii i Burgundii).

Po wybuchu wojny francusko-pruskiej (1870) i katastrofalnej kapitulacji armii francuskiej pod Sedanem Marie-Antoinette Lix włączyła się w obronę kraju. Ze względu na płeć nie została przyjęta do wojska, służyła zatem w randze porucznika w nieregularnych formacjach strzeleckich w ochotniczej Armii Wogezów dowodzonej przez włoskiego rewolucjonistę, Giuseppe Garibaldiego. Wyróżniła się podczas bitwy pod Nompatelize (6 października 1870 r.). Walcząc w rejonie Saint-Dié i La Bourgonce, kierowała obroną La Salle i Saint-Rémy w Burgundii. Odparła ataki wroga i nie cofnęła się, dopóki nie zabrakło amunicji. 

W 1872 r., w uznaniu zasług Marie-Antoinette Lix w obronie Francji, stowarzyszenie kobiet alzackich ofiarowało jej honorową, srebrną szpadę, która w 1910 r. została przekazana do Muzeum Armii (Musée de l’Armée) w Paryżu, gdzie do dziś jest eksponowana.

Nagrobek Marie-Antoinette Lix w Saint-Nicolas-de-Port
Po zakończeniu działań zbrojnych Lix powróciła do pracy poczmistrza (do 1876). Około 1880 r. zamieszkała w Paryżu i, żyjąc w ubóstwie, poświęciła się bez reszty pracy pisarskiej. Pod pseudonimem Tony Lix była autorką opowiadań i czterech powieści patriotyczno-religijnych (Tout pour la patrie, Les neveux de la chanoinesse, Jeunes brutions et vieux grognards, À Paris et en province). W 1898 r. zamieszkała w prowadzonym przez zakonnice przytułku w Saint-Nicolas-de-Port, lotaryńskim miasteczku, gdzie zmarła w 1909 r.

Niecodzienne życie Marie-Antoinette Lix stało się kanwą co najmniej trzech powieści: Camille Destouches, Michel le Sombre, ou le double visage d’Antoinette Lix (1958); Françoise d’Eaubonne, L’amazone sombre. Vie d'Antoinette Lix (1837 [sic]‒1909) (1983) oraz Jeana-Daniela Baltassata, Le galop de l’ange (1996; tłum. niemieckie Die Kriegerin, 1998).

Marie-Antoinette Lix spoczęła w skromnym grobie na cmentarzu w Saint-Nicolas-de-Port. Nagrobek znajduje się po prawej stronie od wejścia przy ścianie cmentarza. Napis na podniszczonej, piaskowcowej płycie nagrobnej głosi: ”Antoinette Lix. 1839-1909. Pro Deo et Patria. De profundis”. Na murze cmentarnym, z tyłu kwatery, znajdują się dwie tablice. Pierwsza, kamienna przypomina o jej udziale w powstaniu styczniowym:

A

Marie-Antoinette

LIX

Heroïne française

de l’Insurrection polonaise

de 1863

została ufundowana w stulecie zrywu w 1963 r. przez żołnierzy Polskich Kompanii Wartowniczych przy armii amerykańskiej we Francji. Były to pomocnicze formacje wojskowe, istniejące w latach 1945‒1967, stacjonujące w okupowanych Niemczech (do 1989 r.), Francji i Belgii, podległych Naczelnemu Dowództwu Amerykańskich Sił Zbrojnych w Europie. Żołnierze Kompanii Wartowniczych co roku spotykali się przy grobie Marie-Antoinette Lix. Byli też tutaj w 1963 r. generałowie Władysław Anders i Stanisław Kopański.

W 2023 r. władze lokalne umieściły na murze przy grobie Lix drugą, żeliwną tablicę upamiętniającą jej udział w wojnie francusko-pruskiej 1870‒1871. Pamiątkowa tablica znajduje się także na budynku, w którym urodziła się Marie-Antoinette Lix w alzackim Colmar; zawiera ona informację, że Lix była m.in. porucznikiem polskich ułanów.