Na przełomie sierpnia i września 1939 r., w przededniu konfliktu zbrojnego w Europie, w Buenos Aires rozgrywano VIII Olimpiadę szachową. Brali w niej udział Polacy, którzy uchodzili za faworytów imprezy. W obliczu wojny kilku z nich nie wróciło już do kraju…

Olimpiada szachowa to międzynarodowy turniej, w którym uczestniczą reprezentacje narodowe. Warunkiem udziału jest status członka w FIDE (Międzynarodowej Federacji Szachowej). Premierowa odsłona tych zawodów miała miejsce w Londynie w 1927 r. Polacy po raz pierwszy wystartowali w kolejnej edycji. W Hadze wywołali niemałą sensację, zajmując trzecie miejsce. A już rok później… zwyciężyli! Od 1931 r. Olimpiady szachowe organizowano co dwa lata. Ta z 1939 r. odbywała się w Buenos Aires, w sławnym Teatrze Politeama (Teatro Politeama de Buenos Aires). I była wyjątkowa nie tylko ze względu na to, że pierwszy raz organizował ją kraj spoza Europy. W trakcie ósmej odsłony tej imprezy wybuchła II wojna światowa.

Zmagania szachistów rozpoczęły się 21 sierpnia 1939 r., a szachowe mecze rozgrywano do 19 września 1939 r. Do Argentyny dotarło ostatecznie 27 drużyn ze 133 zawodnikami. Byli wśród nich Polacy, którzy w latach 30. ubiegłego stulecia należeli do światowej szachowej czołówki. Polscy szachiści płynęli na koszt Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Dyplomaci polscy zauważyli, że nikt lepiej od szachistów nie popularyzuje Polski w świecie i w przededniu napaści Niemiec na nasz kraj wyasygnowali niezbędne fundusze. Do Ameryki Południowej polscy zawodnicy wyruszyli pod koniec lipca. Dziennik „Polonia” z 30 lipca 1939 r. donosił (pisownia oryginalna):

„Antwerpię opuścił statek «Piriapolis», na którego pokładzie odpłynęły do Buenos Aires reprezentacje szachowe państw europejskich na tegoroczna olimpiadę. M.in. na statku znajduje się drużyna polska w składzie: dr. Tartakower, Najdorff, Frydman, Regedziński i Sulik. W czasie podróży, która będzie trwała około 3-tygodni, gracze polscy odbędą intensywny trening, będą też mieli okazję mierzenia swych sił z szachistami innych drużyn”.

Napięcie i gra
Gdy uczestnicy dotarli na miejsce, okazało się, że przy szachownicach nie zasiądą Amerykanie. Zawodnicy z USA oczekiwali dodatkowej rekompensaty, w wysokości 2500 dolarów, za wielotygodniową nieobecność w domu. Zaoferowano im zaledwie 1500 dolarów, dlatego odmówili wyjazdu. Innymi wielkimi nieobecnymi byli Węgrzy i Jugosłowianie. Przedstawiciele Czechosłowacji wystartowali jako Protektorat Czech i Moraw. W stawce pojawili się także Niemcy, których wspierali szachiści austriaccy.

Atmosfera pomiędzy uczestnikami była napięta. Naprzeciwko siebie mieli przecież zasiąść przedstawiciele państw, które należały wówczas do przeciwnych obozów: państw osi i antyhitlerowców. Niemcy żądali używania przez Czechów flagi ze swastyką. Rząd Argentyny nie zgodził się jednak na ten warunek i nasi sąsiedzi z południa używali własnej flagi państwowej. Partie zostały rozpoczęte.

Zgodnie z zasadami rundę wstępną rozegrano w dniach 23-31 sierpnia. Z czterech grup wyłoniono po cztery reprezentacje, które awansowały do finałowej grupy A i miały grać o Puchar Hamiltona-Russella. Pozostałe utworzyły grupę B, oficjalnie nazywaną „Copa Argentina”.

Bojkot gier z Niemcami
1 września 1939 r. do uczestników dotarła wiadomość o agresji III Rzeszy na Polskę. W związku z tym Anglicy postanowili wrócić do domu. O podobnym kroku myśleli przedstawiciele kilku innych zespołów. Zmagania jednak kontynuowano, choć nie bez kłopotów. Ze względu na szczególną sytuację spowodowaną wybuchem wojny rozegrano 928 z 1012 zaplanowanych meczów. W spotkaniach Niemców z Polską i Francją, reprezentacji Protektoratu Czech i Moraw z Polską oraz Francją, a także meczach Palestyny z Niemcami i Argentyną nie wykonano nawet ruchu. Uznano je za remisowe (wynik 2-2). Olimpiadę ostatecznie wygrali Niemcy, którym ustępowali jedynie Polacy.

„W ostatniej rundzie mieliśmy grać z ... Niemcami: obie drużyny nie stawiły się, wszystkie partie uznano za remis i to pozbawiło nas prawdopodobnie I miejsca. Wygrały Niemcy, ½ punktu przed nami. Rozpoczęło się 5 i pół lat okupacji, prześladowań i terroru. Grywaliśmy w ukryciu po kawiarniach, po mieszkaniach prywatnych” - pisał redaktor „Szachisty Polskiego” w 1946 r.

Po zakończeniu Olimpiady szachowej kilku szachistów pozostało w Argentynie. Nie chcieli lub nie mogli wracać do pogrążającej się w konflikcie Europy. Byli wśród nich Niemcy: Erich Eliskases, Paul Michel, Ludwig Engels, Albert Becker, Heinrich Reinhardt, a także Polacy, którym propozycję pozostania złożyła społeczność żydowska Buenos Aires.

Mieczysław Najdorf
W Argentynie pozostał Mieczysław Najdorf (rocznik 1910). Urodzony w Grodzisku Mazowieckim, syn sprzedawcy skór i gospodyni domowej, gry uczył się od Dawida Przepiórki i Ksawerego Tartakowera. Swojego nauczyciela (Tartakowera) pokonał w roku 1935. Zwycięstwo to otworzyło mu m.in. drzwi do kadry olimpijskiej. Do kraju nie wrócił, a w 1944 r. otrzymał argentyńskie obywatelstwo. Po latach wspominał:

„Wojny nie przeżył nikt z mojej rodziny. Żona, dziecko, czterech braci, ojciec…”.

W Argentynie szybko stał się najlepszym szachistą kraju. Wygrywał prestiżowe turnieje. Miał na koncie triumfy nad mistrzami świata: Botwinnikiem, Smysłowem, Talem, Petrosjanem, Fischerem. Dorobił się też całkiem pokaźnego majątku, działając m.in. w sektorze ubezpieczeń. Zdążył dwukrotnie się ożenić. Zmarł w 1997 r. w Máladze.

Paulin Frydman
Frydman był o pięć lat starszy od Najdorfa. Przed wojną należał do najlepszych warszawskich szachistów. Jako jedyny z reprezentantów uczestniczył we wszystkich Olimpiadach szachowych, w których brali udział Polacy. Był podporą swojej drużyny. Po osiedleniu się w Buenos Aires założył kawiarnię szachową, w której widywano m.in. Witolda Gombrowicza. Przez jakiś czas czynnie uczestniczył w turniejach: w 1941 r. w Mar del Plata (IV-V miejsce), Buenos Aires (III), Buenos Aires (I miejsce), Sao Pedro (III-IV miejsce). W 1942 r. zachorował i usunął się w cień. Zmarł w 1982 r. w Buenos Aires.

Franciszek Sulik
Na świat przyszedł w roku 1908 w Glinianach, w okolicach Lwowa. Z wykształcenia był prawnikiem. W trakcie VIII Olimpiady szachowej był zawodnikiem rezerwowym, ale i tak zdobył 4 ½ punktu w siedmiu partiach. Po wybuchu wojny mieszkał jakiś czas w Buenos Aires, lecz gdy tylko nadarzyła się możliwość wstąpienia do armii, skorzystał z niej. Krzysztof Puszczewicz w „VIII Olimpiadzie Szachowej” pisał:

„Kiedy ogłoszono nabór do wojska, Franciszek Sulik bez wahania zaciągnął się do II Korpusu i walczył we Włoszech. Chciał wrócić do Polski, ale został uprzedzony, że sytuacja nie sprzyja powrotom takich jak on”.

Po wojnie zamieszkał w Australii. Zmarł w Adelajdzie w lipcu 1997 r.

Ksawery Tartakower i Teodor Regedziński
Tartakower po krótkim pobycie w Argentynie wrócił do Europy. Osiadł we Francji, gdzie przybrał nazwisko Cartier i służył w tamtejszej armii. Po zakończeniu wojny mieszkał w Paryżu. Był uważany za jednego z najzdolniejszych szachistów pierwszej połowy XX w. Tyle że sam nie traktował gry jako sposobu, by rywalizować. Uchodził za szachowego intelektualistę. Zmarł w 1956 r. w Paryżu.

Teodor Regedziński wrócił do kraju jako jedyny z całej piątki. Podpisał folkslistę i przyjął nazwisko Reger. Podczas wojny grywał w turniejach organizowanych przez III Rzeszę, ale za odmowę trenowania niemieckich szachistów został wysłany na front wschodni. Po wojnie, przez cztery lata, odbywał karę w obozie pracy. Czasami grywał w turniejach. Zmarł w 1954 r. w Łodzi.

Po VIII Olimpiadzie szachowej Polska straciła status szachowej potęgi. Wojna i związane z nią straty najlepszych graczy sprawiły, że lukę po genialnym pokoleniu zapełniano latami. W 1951 r. w „Świecie i Życiu” napisano:

„Wojna i tu spowodowała duże straty. W szeregach naszych szachistów powstały luki, których dotąd nie udało się zapełnić. W chwili obecnej w Polsce mamy 10 «mistrzów krajowych» i około 20 «kandydatów na mistrzów», rozgrywających rokrocznie mecze o mistrzostwo Polski”.