W tekście opisany jest kościół w Smoleńsku, droga, która doń prowadzi oraz historia samej świątyni. Budynek w obecnym stanie stanął za staraniem ówczesnego syndyka kościoła, Franciszka Zabiełły. Wspomniane jest także wyposażenie kościoła, w tym obrazy oraz figura ukrzyżowanego Chrystusa (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1870, Seria 2, T:6, s. 210, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Kościół w Smoleńsku.

Malowniczy obrazek, który tu podajemy, przedstawia widok katolickiego kościoła w Smoleńsku. Dosyć odlegle od miasta, za ruinami dawnych fortyfikacji, na niewielkim wzgórzu, wznosi się murowany kościółek z małą wieżyczką, obok z lewej strony murowany domek - plebania, a dalej widniejący gaik - to cmentarz katolicki. Żwirowa droga prowadzi do kościółka z miasta od strony baszty Małachowskiej. Malutki mostek, rzucony przez głęboki parów porosły drzewami, łączy wzgórze z drogą bitą. Parów ten z prawej strony mostku ujęty groblą, tworzy dosyć obszerny staw, okolony zaroślami. Dalej porozrzucane ubogie domki, w pewnej odległości od kościółka. Wszystko to razem wzięte stanowi tło malowniczego obrazu, więcej podobnego do wioski, niżeli do części tak sławnego w dziejach grodu, jakim jest Smoleńsk. Wzgórze, na którym zbudowano kościółek, jest jedną wielką historyczną mogiłą. W 1812 roku, gdy armia Napoleona kroczyła do Moskwy i w pochodzie swoim zdobywała Smoleńsk, w czasie szturmu otaczającej miasto twierdzy i bitwy pod murami tego grodu stoczonej, tysiące zginęło tu Francuzów. Ciała poległych w tej pamiętnej bitwie, złożone w jedną ogromną mogiłę, utworzyły to wzgórze, na którym dziś stoi ubogi smoleński kościółek. W tym miejscu, gdzie dziś jest cmentarz, przed rokiem 1812 stał kościółek drewniany, spalony w czasie szturmu. Potem nabożeństwo katolickie odbywało się w kapliczce na cmentarzu, aż do roku 1840. Dopiero w tym czasie ze składek parafian, a szczególniej z kilkotysięcznego zapisu zamieszkałego w Smoleńsku Włocha Nolciniego, za staraniem ówczesnego syndyka kościoła Franciszka Zabiełły i ze znacznych osobistych jego darów, stanął dzisiejszy kościółek. Świątynia ta nie ma żadnej szczególnej architektonicznej cechy. Kilka stopni granitowych prowadzi do krużganka o czterech kolumnach, na których oparta niewielka wieżyczka, stanowiąca dzwonnicę. Z krużganka odkrywa się prześliczny krajobraz na miasto, opasane zczerniałą, wysoką ścianą, na której porosły w wielu miejscach krzewy, a nawet i całe drzewa. Gdzieniegdzie widnieją nawspół rozwalone bastiony i naokoło całego miasta usypane okopy, nad którymi góruje okop nazywany Królewska Twierdza. Wprost wejścia do kościoła, w rotundzie tworzącej prezbiterium, stoi ogromnych rozmiarów krzyż, sięgający od podłogi do sufitu, z figurą Zbawiciela. U stóp jego ołtarz z 12 świecznikami. Dwa boczne okna w prezbiterium, oszklone kolorowymi szybami, rzucają błękitnawo-złociste światło na figurę ukrzyżowanego Chrystusa i lud przed nim pobożnie klęczący. Z lewej strony umieszczony drugi ołtarz z obrazem Matki Boskiej, którego całą ozdobą kwiaty żywe i sztuczne, a powyżej wizerunek Chrystusa błogosławiącego dzieci. Po prawej stronie ołtarz św. Antoniego Padewskiego. Na ścianach w prezbiterium cztery obrazy ewangelistów, w nawie kościelnej obrazy drogi krzyżowej i dwa utwory pędzla hrabiego Platera, „św. Franciszek” i „św. Piotr Apostoł”, oraz niewielkie złocone chóry z organem uzupełniają wnętrze kościoła. Nie jest on bogaty w ozdoby, lecz że każdy sprzęt pochodzi z daru parafian, z wdowiego grosza, których świątynia utrzymuje się, taką tu widać troskliwość o porządek, tyle ładu, symetrii i gustu w ustawieniu, że całość błogie sprawia wrażenie. Utrzymywany jest i dzisiaj z przykładną starannością przez zacnego i pełnego pobożności proboszcza ks. Denisewicza. A wielka też jest ta troskliwość, bo środki tego kościoła niezmiernie są ubogie. Stałych mieszkańców katolików Smoleńsk nie posiada; parafianie są to przybysze, najczęściej czasowi, których los tam zapędza dla kawałka chleba. Kościółek otaczają gazony z kwiatów, krzewów i drzew, a za nimi gustowne ogrodzenie. Od krużganka prowadzi wybrukowana droga na cmentarz i przylegający do probostwa i łączący się z obszernym ogrodem. Ogród ten i cmentarz zawdzięczają istnienie swoje ks. Moszalskiemu, który własną ręką zaszczepił rozległy sad owocowy i utworzył dzisiejszy cmentarz, jedno z najpiękniejszych miejsc, jakie posiada Smoleńsk. Jest to obszerny kwadrat, okolony szeroką aleją z samych jodeł, gęsto i wysoko zarosłych. Niemało w życiu swojem zwiedziliśmy kościołów i cmentarzy, lecz nigdzie prawie nie spotykaliśmy tak porządnie utrzymywanych jak w Smoleńsku. Ciemne jodłowe aleje, tak odpowiednie uroczystości miejsca, wysypane piaskiem; wśród krzewów i kwiatów mogiły starannie pielęgnowane, a wszędzie ławki dla spoczynku pobożnych przechodniów.