W tekście opisany jest mały kościół św. Jana we Lwowie, który w pierwotnym stanie (drewnianym) prawdopodobnie zarządzany był przez dominikanów, którzy trafili tam za sprawą Jacka Odrowąża (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1869, Seria 2, T:4, s. 192-193, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Kościół św. Jana we Lwowie.

Kościółek św. Jana, skromny i niepokaźny, mieści się przy jednym z gościńców najbardziej uczęszczanych, z którego tumany kurzu lecą ku wązkim jego oknom i dodają szarzyzny ścianom, już i bez tego szarym przez sarnę starość. Pominąwszy to jednak, dodajmy, że stoi w dzielnicy miasta najplugawszej, najkrzykliwszej i od czasu, jak Lwów istnieje, zawsze najmniej chrześcijańskiej. Dzisiejsza budowa kościoła nie pochodzi bynajmniej z tego wieku, w którym pierwotnie powstał. Prawdopodobnie najpierw wystawiono go z drzewa. Jakoż zachował on do dziś dnia te kształty, jakie miewały dawne modrzewiowe kościoły. Ta sama tu jak i w owych dawnych świątyniach prostota stylu, szczupłość, nawet ta sama. Jest rzeczą pewną, że już przed rokiem 1250 istniał tu kościół, a zatem widział narodziny Lwowa, bo gród ten założono między 1250-1255 rokiem. Co do pierwotnego położenia Lwowa, p. Szaraniewicz w swoim dziele napisanym po rusku p.t. „Starodawni Lwów od roku 1260-1350” twierdzi, zgodnie z p. Wagilewiczem (patrz „Kółko Rodzinne” z roku 1860), że „pierwsza osada Lwowa była tam, gdzie dziś wieś Zniesienie, tak nazwana od tamtejszej cerkwi Wniebowzięcia (Woznesenja).” Ten Lwów pierwotny został w dziesięć lat po wybudowaniu zburzony i to przez własnych swoich władców, kniaziów ruskich, a mianowicie przez Lwa, na żądanie Borundaja, wodza tatarskiego. Było to w roku 1261. W dwadzieścia lat potem stanął znowu Lwów jako warowne miasto i stolica księstwa, którym władał Lew. Zatem rok 1283 jest podług pana Szaraniewicza rokiem powtórnego założenia Lwowa. Rozmaite koleje losu przebyły znać kościoły znajdujące się w pierwotnym Lwowie, bo chociaż jeden lub drugi z nich już dziś nie istnieje, to jednak przetrwały one w długie lata upadek pierwotnej osady, a jednym ze świadków dzisiejszych owego przed 600 laty poczętego Lwowa, jest kościółek św. Jana. Że ten kościółek należy do najdawniejszych we Lwowie, tego nie śmiał nikt dotąd zaprzeczyć. Zachodzi tylko różnica w zdaniach co do tego, kto był pierwszym jego posiadaczem. Nie mówimy o założycielach, bo tego zbadać dotąd nie mogli najskrzętniejsi nawet i najbardziej kompetentni badacze, ale mówimy o tych, którzy pierwsi byli piastunami wiary chrześcijańskiej i opiekunami kościoła. Pan W. A. Maciejowski w swoich „Pamiętnikach o dziejach, piśmiennictwie i prawodawstwie Słowian” pisze co następuje: „W osadzie, której około roku 1259 Lwowa nadano nazwisko, już w roku 1234 posiadali kościół św. Jana.” Mowa tu jest o dominikanach, których wkrótce po pierwszym utworzeniu ich zakonu sprowadzono do Polski, a stamtąd (mówi p. Maciejowski) na Ruś Czerwoną posłani, za pomocą Jacka Odrowąża, w poczet świętych później przez kościół policzonego. Z pomiędzy towarzyszów świętobliwego tego męża wnet wybrano dwóch, Bernarda (Gerarda) i Jakuba i wyświęcono na biskupów ruskich, stałych im katedr znać nie wyznaczywszy. Podanie twierdzi, że kościół istniał już w XII wieku. Nie jest to bynajmniej rzeczą niepodobną, bo ze śladów historycznych okazuje się, że osada, która (jak pisze p. Maciejowski, a co stwierdza jedna z najdawniejszych kronik ruskich, tak zwana „Ipatiewska kronika”) otrzymała nazwę Lwowa około roku 1259, musiała już dużo dawniej pod innym mianem być znaną. Kościół św. Jana istniał więc zapewne w tej osadzie, jeszcze nim została przezwana Lwowem, a zatem starszym jest niż sam Lwów. Wielce ciekawą jest wiadomość, którą podaje p. Felicyan Łobeski, że obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, niegdyś przez księcia Leona powierzony pieczy o.o. bazylianów, w tym właśnie kościółku był pomieszczony i przechowywany. Szczegóły te wyjęliśmy z broszury bardzo starannie opracowanej przez pana Karola Widmana p.t. „Kościół pod wezwaniem św. Jana we Lwowie. Lwów, 1869”, całkowity czysty dochód z jej sprzedaży przeznaczony jest na restaurację kościółka, o którym mówiliśmy dopiero.