W tekście wspomniane jest miasto powiatowe gubernii podolskiej, Latyczów. Przypomniana jest pokrótce burzliwa historia miasta, w tym wielokrotne niszczenie przestrzeni miejskiej – w 1466 r. Teodor Buczacki, kasztelan i starosta kamieniecki, każe Piotrowi z Kiełczyniec na nowo odbudować miasto. Latyczów otrzymał także prawo magdeburskie od Zygmunta I w 1537 r. W XVII w. w Latyczowie przebywał Stanisław Rewera Potocki, który miał założyć kościół, z kolei Mikołaj Potocki sprowadził do Latyczowa dominikanów (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1872, Seria 2, T:10, s. 112-113, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Latyczów

Dzisiaj powiatowe miasto guberni podolskiej, przy ujściu Wełga do Bohu, posiadało z dawnych czasów dość silny zamek obronny, mimo to jednak ciągle było pustoszone przez Tatarów, leżąc na szlaku, którędy ich hordy wpadały do kraju. Dziś z zamku tego pozostała jedna tylko baszta, którą podajemy w załączonym drzeworycie, i trochę muru rozwalonego, część zaś gmachów zamkowych przerobiona została w XVII jeszcze wieku na klasztor i kościół, w którym cudowny obraz Matki Boskiej ściąga dotąd tłumy pobożnych z bliższych i dalszych okolic. Żadne może miasto na Podolu nie było tak często niszczone i palone jak Latyczów; najazdy tatarskie więcej niż gdziekolwiek dały się we znaki tej osadzie, która nieraz tak do szczętu została zburzona, że musiano zakładać ją na nowo. Pierwotne przywileje lokacyjne utraciło to miasto w skutek tych napadów nieprzyjacielskich, nie możemy więc ściśle oznaczyć epoki założenia Latyczowa; ale w połowie już XV wieku tak był zniszczony, że w 1466 roku Teodor Buczacki, kasztelan i starosta kamieniecki, nadając wójtostwo latyczowskie Piotrowi z Kielczyniec, polecił mu na nowo je osadzić („Starożytna Polska” II, 098). Powtórnie spalone, otrzymało to miasto prawo magdeburskie od Zygmunta I w 1537 roku i przywilej na kilka jarmarków. Magistrat latyczowski składał się wówczas z dwóch radców, jednego landwójta, dwóch burmistrzów, dwóch ławników i dwóch przysiężnych, corocznie wybieranych. Niedługo jednakże cieszył się Latyczów pomyślnością. Znowu zburzony przez Tatarów, otrzymał od Zygmunta Augusta w 1549 roku uwolnienie od opłaty podatków na lat dziesięć oraz potwierdzenie dawnych swobód i przywilejów. Również przyznane zostały miastu obszerne grunta i futory zwane Zgar („Archiw. Pól. Zach. Ross.” Cz. 5, T. 1, str. 31). Wówczas posiadłości miejskie rozciągały się niezmiernie daleko, a miejscowe akta wspominają o trzech przedmieściach, które potem stały się odrębnymi wioskami, jako to: Zawolocz, dawniej będące starym miastem Latyczowem, jak świadczy lustracja z 1569 roku, Zalatyczóteka i Zamurze. Zaledwie jednak miasto poczęło się odbudowywać, znowu spalone zostało przez Tatarów w 1557 roku. Za króla Stefana, w 1581 roku, gród w Latyczowie został ustanowiony, tak jednak, żeby starosta kamieniecki w obu tych grodach swą jurysdykcję wykonywał („Vol. Leg.” II, 1016). Nieco później gubernator Jan Potocki, starosta kamieniecki, wystawił tu własnym kosztem zamek obronny, na miejscu zburzonego przez Tatarów. W 1598 i 1601 r. wyznaczono z sejmu komisję dla zrewidowania nowego zamku, a w 1607 roku konstytucja sejmowa przyznała Potockiemu sumę 12 000 złotych za wyłożone koszta. Mimo to jednak miasto nie było wolne od nowych spustoszeń: lustracja z 1665 roku powiada: „Starostwo z miastem teraz całe spustoszone i zdezelowane, a to dlatego, że na samym szlaku zostawa, którym gościńcem każdy nieprzyjaciel chodzi i t. d.” („Starożytna Polska” II, 999). Na początku XVII wieku Latyczów był przez czas jakiś rezydencją Stanisława Bewery Potockiego, który miał założyć miejscowy kościół; zdaje się jednak, iż odnowił go tylko, lub odbudował dawniejszy, zburzony przez Tatarów, bo w papierach kościelnych znaleźliśmy pod rokiem 1545 wiadomość, iż plebanem kościoła latyczowskiego był wówczas już niejaki Wilczek, który się skarżył na zabranie wsi Kudynówki, z dawna należącej do kościoła latyczowskiego. Niezadługo potem Mikołaj Potocki, hetman wielki koronny, starosta latyczowski, sprowadził tu dominikanów, zapewniając im znaczne fundusze z dochodów starostwa, na co uzyskał potwierdzenie Władysława IV w 1638 roku. Oryginalny przywilej królewski, spisany na pergaminie, przechowuje się dotąd w archiwum kościelnym. Latyczowski klasztor dominikanów, w którym było po dwudziestu mnichów zawsze, stał się jednym z najbogatszych na Podolu, ogromną miał bibliotekę, mnóstwo drogocennych sprzętów i cudowny obraz Matki Boskiej, która, jak świadczy Okolski, sławniejszą była ze swych cudów niż barska. Klasztor ten, przerobiony z jednej części zamku, był także obronną niby forteczką, otaczał go bowiem ogromny mur ze strzelnicami, którego część dotąd istnieje. Zamek latyczowski aż do XVIII wieku w dobrym stanie był tu utrzymywany. Lustracja z 1705 roku w ten sposób go opisuje: „Zamek fosami w ściany kamieniem i ziemią przesypywany i palisadą podwójną od miasta otoczony, z drugiej zaś strony w jeden tylko rząd palami opalisadowany; wjazd przez fosę mostem, za nim brama z cywek dębowych, a przy niej kurdygarda dla żołnierzy i więźniów…” („Starożytna Polska” II, 1000). Zamek ten, jak okazują ślady murów dotąd widoczne, ogromnie być musiał rozległym, dziś jedna tylko baszta pozostała i znajduje się wewnątrz dziedzińca kościelnego. Latyczów był zawsze królewszczyzną, i jako starostwo z rąk do rąk przechodził, najdłużej jednak zostawał w posiadaniu Potockich. W 1792 roku starostwo latyczowskie, składające się z miasta Latyczowa i trzynastu wsi, nadane zostało A. Markowowi, kanclerzowi państwa, następnie znów powróciło na własność rządową. Dziś posiada około 6000 ludności.