W artykule opisane jest miasto Mścisław na Białorusi, założone jeszcze w 1180 r. Tekst przybliża historię tego miasta, także tę powiązaną ze stroną polską, tj. ufundowanie przez Zygmunta III kościoła oraz kolegium jezuitów oraz drugiego kościoła dla karmelitów, który uposażony został przez Jakuba Karola Madalińskiego (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1872, Seria 2, T:10, s. 110, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Mścisław

Miejscowość ta należy do najstarożytniejszych miast Białorusi. Założył je książę smoleński Roman Rościsławowicz w 1180 r., nazwał zaś od imienia syna swego Mścisławem. Jednak tej wzmianki kronikarskiej nie należy brać w znaczeniu literalnym; książę Roman nie założył osady wśród pustkowia bezludnego, lecz tylko obok odwiecznej osady Słowian-Krywiczów wzniósł gródek warowny, w pobliżu rzeki Wiochry. Przypuszczenie to stwierdza i podanie ludu, i ścisła logika, gdyż okolica tak żyzna i hojnie uposażona od natury, nie mogła aż do VI wieku pozostawać nieuprawna i niezaludniona. Mścisław po śmierci Romana dostał się w posiadanie jego synowi Mścisławowi jako księstwo udzielne; Smoleńsk bowiem objął brat pierwszego, Dawid Rościsławowicz. Nowe to, małe i nieludne księstwo nie mogło się zdobyć na politykę samodzielną, autonomia bowiem jego była tylko nominalna, a w istocie poprzestawało na skromnej roli podrzędnego satelity księstwa smoleńskiego. Więc i niszczący huragan napadu mongolskiego przelotnie tylko przeszedł przez te okolice, z całą zaciekłością uderzając w Smoleńsk, miasto ludne i warowne. W 1386 r. książę smoleński, lennik Mongołów, mszcząc się za uwięzienie sprzymierzeńca swego Andrzeja Połockiego przez Skirgiełłę, wpadł w posiadłości Litwy, spustoszył okolicę i obległ Mścisław, wtedy już miasto litewskie. Ale waleczni obrońcy zatrzymali pod miastem oblegających, aż Litwa pod wodzą Skirgiełły i młodziuchnego Witolda zdołała pospieszyć na odsiecz. Zaszła wtedy bardzo krwawa, jak na owe czasy, bitwa; sam wódz, książę Świętosław, poległ, a wojsko jego pierzchnęło w strasznym nieładzie. Jagiełło oddał Mścisław rodzonemu bratu swemu Lingwenisowi. Lingwenisowie spokojnie siedzieli na swym lennym księstwie aż do 1440 roku. Wtedy im się zachciało większej potęgi i niepodległości. Okoliczności zdawały się temu sprzyjać, gdyż Smoleńszczanie, niezadowoleni ze swego wojewody, wygnali go z miasta, a do siebie wezwali księcia Jerzego Lingwenisa mścisławskiego. Niedługie jednak były rządy młodego księcia; wojska Kazimierza zbliżyły się pod Smoleńsk i Jerzy, nie próbując nawet obrony, uciekł do Nowogrodu. Wkrótce potem, bo jeszcze w XV wieku, Mścisław został włączony do Litwy jako posiadłość bezpośrednia i odtąd był stolicą województwa tegoż imienia. Rozwojowi dobrobytu i handlu miasta sprzyjało położenie jego nadgraniczne. Toteż w XVI i pierwszej połowie XVII w. doszedł do zenitu swej potęgi. Za Zygmunta III w 1616 roku osiedlili się tu jezuici (vol. N gynzo rokiu Ohryzki, str. 150). Świątynia ta zbudowana w stylu tak zwanym jezuickim nie cechuje się pięknością, ale szkoły utrzymywane przez ojców długo słynęły na Białorusi. Drugi kościół należał do karmelitów (dziś parafialny), stylu tegoż, co poprzednio wymieniona świątynia; w nim godne widzenia freski dobrego pędzla, których zalety łatwo ocenić, mimo iż kolory wyblakły, a liczne rysy murów zalane są wapnem. Wystawiają one historie świętych zakonu; ale jest kilka i z dziejów miasta, malowanych ze znakomitym talentem, celujących ugrupowaniem osób. Klasztor ten uposażył Jakub Karol Mandlingki, wojski mścisławski, darowizną majątku Przylepowo w województwie smoleńskim. Portret nadającego umieszczony nad drzwiami zakrystii. Jan Rumejko, chorąży wdz. wileńskiego, w 1727 r. ufundował bernardynów. Konstytucja z 1676 r. (vol. leg., wydanie Ohryzki, str. 212) wspomina o fundacji dominikanów przez Włodzimierza Dadziboga Kamińskiego, podkomorzego mścisławskiego. Ale fundacja ta albo nie przyszła do skutku, albo bardzo prędko upaść musiała, gdyż śladów jej nie zostało i najstarsi nie pamiętają żadnych jej zwalisk. Dotkliwe klęski spadły na Mścisław podczas wojen szwedzkich, zwłaszcza za Karola XII, kiedy okolice tutejsze były polem licznych walk. Król szwedzki po kilkakroć przebiegał je w pochodzie do Rosji i na Ukrainę; ostatni zaś cios miastu zadało skoncentrowanie zarządu gubernialnego w Mohylewie. Odtąd Mścisław zszedł do rzędu lichych miasteczek żydowskich. Ocalał jedyny skarb, jedyna ozdoba - cudnie piękna okolica. W dali, jak sięgniesz okiem, pola najeżone pagórkami, poprzerzynane jarami, a cały krajobraz okolony w różnorodnych drzew gaje. Z wyniosłości Góry Troickiej, starożytne jakieś cmentarzysko, lud miejscowy ukochał przed innymi i ją też obrał za miejsce swych przechadzek.