W tekście opisane są polskie pamiątki w Paryżu, w tym najdawniejsza z nich, czyli zegar w Pałacu Sprawiedliwości z czasów Henryka III, ozdobiony herbem polskim. W dalszej części skreślona jest historia oraz opis zegara (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1900, Półrocze I, s. 25-26, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Pamiątki polskie w Paryżu.

Najważniejszą pamiątką polską w Paryżu jest zegar w Pałacu Sprawiedliwości z czasu Henryka III, ozdobiony herbem polskim. Zdaje się, że przed wyborem Walezyusza mało wiedziano we Francji i o Polsce, nic prawie o niej nie drukowano. Najdawniejsze dziełko o nas jest: 

„La tres grande et triumpnante Victoire du tres excellent roy de Poloingne encontre le conte Hans Weyda subject et tributaire du grand Turc, faicte le vingt et deuxieme jour d’Aoust l’an de nostre Seigneur mil cinq cens XXXI - Par tres reverent pere en Dieu et Seigneur m-r Jean Dantiscus, Evesque Culmens et legat de la royale majeste de Poloingne. Imprime l’an de nostre Seigneur MDXXXI le XXV jour de Novembre”. 

Karol Sienkiewicz, uszczęśliwiony z odkrycia tego białego kruka, darował egzemplarz księżniczce Izabeli Czartoryskiej. Ale ponieważ książeczka ta obejmowała tylko cztery karty, niewiele się z niej Francuzi nauczyli. Powołanie Walezyusza na tron polski obudziło ciekawość Francuzów; wydano po francusku i po łacinie mowy Jana Zamojskiego, który przyjechał jako poseł, ofiarować koronę księciu d’Anjou. Blaise de Vigenere wydał wówczas swoje „Chroniques et annales de Poloigne avec le pourtraict de Pours, le pourtraict de bisons et le pourtraict de l’Elent”. Henryk III wkrótce uciekł z Polski na wieść o zgonie swego brata, Karola IX, ale nigdy nie zrzekł się tytułu króla polskiego ani herbu państwa, tak sromotnie przezeń opuszczonego. 

Herb więc Polski od tego czasu ukazuje się na monetach francuskich, na płaszczu i insygniach orderu św. Michała oraz na narożnej ścianie Pałacu Sprawiedliwości. W Hiszpanii wieże, wystawione za Maurów, wyglądają jakby wczoraj skończone. We Włoszech freski pod gołym niebem zachowują świeżość barw. We Francji częste słoty dość szybko niszczą dzięki wystawione na powietrze. Zegar Henryka III potrzebował kilkakrotnie odnowienia. W 1852 r. bardzo umiejętnie wzięto się do roboty. Zawdzięczamy tej okoliczności szczegółowy i urzędowy opis zegara. Zegar ten, najpiękniejszy ze wszystkich, zbudowano w epoce odrodzenia, znajduje się na wschodniej ścianie zegarowej wieży, na wysokości 7 metrów. Średnica cyferblatu ma 1 metr 50 centymetrów. 

Ze środka wychodzą pałające promienie złociste, w nich obracają się dwie wskazówki z brązowanej miedzi (repousse) i cyfry, oznaczające godziny, rzeźbione wypukłe na kamieniu i malowane na czarno. Większa z nich, wskazująca minuty, wyobraża żeleźce kopii z odłamkiem rękojeści; druga wskazuje godziny za pomocą lilii, opartej na dwóch sfinksach; przeciwny koniec tej wskazówki wyobraża półksiężyc i służy jedynie do równowagi. Cyferblat oprawny jest w ramy, ozdobiony po rogach różami. 

Z każdej strony cyferblatu wznoszą się figury w płaskorzeźbie, mające 1 metr 90 centymetrów wysokości. Figura na lewo wyobraża Siłę: opierając lewą rękę na rózgach w pęku z toporem, trzyma pomiędzy wielkim a małym palcem rękę Sprawiedliwości, której dwa ostatnie palce są zwarte; w prawej ręce trzyma tablicę praw z napisem: „Sacra Dei Celerare Pius, Regale Time Jus.” (Pobożny przestrzegaczu prawa Boskiego, szanuj prawo królewskie). „Figura po prawej stronie wyobraża Sprawiedliwość, trzymającą w lewej ręce szalę, a w prawej miecz. „Nad ramami tablica z czarnego marmuru, na której wyryty złotem i literami następny napis: 

„Qui Dedit Ante Duas, Triplicem Dabit.” (Ten, co go już obdarzył dwiema koronami, da mu i trzecią). 

Z każdej strony tego napisu są dwa D splecione i otoczone dębowym liściem. Ponad tablicą na przedzie dwa geniusze z wieńcami podtrzymują herb Henryka III. Herb ten składa się z dwóch tarcz, zestawionych: herb Francji - na polu błękitnym trzy lilie złote, a nad nimi korona królewska, i herb Polski, podzielony na dwie równe części linią prostopadłą: na polu czerwonym, na lewo, orzeł biały z rozwiniętymi skrzydłami, ukoronowany zwyczajem starożytnym, na prawo rycerz z gołym mieczem w prawej ręce, a lewa trzyma cugle spinającego się rumaka; jeździec i koń są ze srebra, a nad tarczą znajduje się również królewska francuska korona. Nad dwiema tarczami korona z wawrzynu, unoszona przez gołębicę, symbol Świętego Ducha; pod tymi tarczami litera H, a całość otoczona łańcuchem orderu Świętego Ducha, złożonego z muszli, lilii i liter H z koronami, które stanowią cyfrę Henryka III. 

Pod tym łańcuchem wisi krzyż z końcami w kształcie łapy, z ośmiu kolcami i brzegach emaliowanych, z rogami ozdobionymi lilią; na jednym boku jest gołębica emaliowana, symbol Ducha Świętego; z drugiej strony św. Michał, zwalczający smoka. Nad herbami, zamkniętymi w pudłach, wznosi się królewska korona francuska. „Pod głównymi ramami znajduje się druga tablica z czarnego marmuru, ale większa od dopiero co opisanej, i na niej wyryte są złotymi literami te dwa wiersze Passerat’a: 

„Machina Quae Bis Sex Tam juste Dividit Horas, Justitiam Servare Monet, Legesque Tueri.” (Machina ta, która tak akuratnie dzieli dwanaście godzin, ostrzega cię, że trzeba strzec sprawiedliwości i praw).".

Tablicę tę podtrzymuje pudło, ozdobione głową anioła i kilkoma innymi upiększeniami. Różne części tej dekoracji na tle lazurowym, usianym ozdobami wystawiającymi hafty, składają się z gzymsów i ram architektonicznych, ozdobionych cyframi Henryka II, wieńcami, główkami baranimi, faunami i innymi ozdobami dłuta bardzo delikatnego. Prawie wszystkie te części są pozłacane, posrebrzane i malowane w tonie nadającym całości wygląd bardzo wytworny. Daszek wpółokrągły z rzeźbionego drzewa, podtrzymywany przez dwie wielkie podstawki w kształcie kariatyd, chroni od deszczu bogatą dekorację. Daszek ten jest pokryty liśćmi z miedzi wybijanej w kształcie łusek, a z obu stron woda deszczowa spływa po delfinach, służących za rynny. 

W przedziałach sklepienia daszku są splecione litery: D, II i Y, z różnymi ozdobami; cyfry, umieszczone naprzemian w tych przedziałach, są to cyfry Henryka II i Henryka III. „W środku części najwyższej daszku i wśród ozdób urozmaiconych widać datę 1585, w której pomnik ten był ukończony za Henryka III. Na dwóch niższych krańcach tła dekoracji czyta się: na lewo: R. Anno D., a pod spodem datę: 1685, w której odnowiono pomnik za Ludwika XIV - na prawo zaś: R. Anno D., a pod spodem 1852, to jest datę odnowienia dopiero co dokonanego pod kierownictwem pp. Due i Dommey, architektów miasta Paryża, którym powierzono roboty oddzielenia i powiększenia Pałacu Sprawiedliwości. P. Toussaint, rzeźbiarz, wykonał postaci dekoracyjne; p. Flandrin całą rzeźbę ozdabiającą; p. Yvet, malarz dekorator, podjął się wszystkich malowideł na wosku i złocień; p. Henryk Lepaute, po trudnościach bez liku, odnowił dzieło zegarmistrzowskie; należy zważyć, że wskazówki zegara mają ruch doskonale regularny i bez tarcia. 

„Wysokość całkowita dekoracji zegara wynosi 7 metrów 0 centymetrów, a szerokość całkowita 5 metrów 60 centymetrów.”.

Zbyt często powierzano prace, wymagające dokładnego obznajomienia się z dziejami sztuki, prostym niemal wyrobnikom. Skutki były fatalne. Po ogłoszeniu dzieła Chateaubrianda „Le genie du Christianisme” i powieści Wiktora Hugo „Notre Dame de Paris” nastąpił zwrot pomyślny, odczuto na nowo poezję pomników przeszłości, na które się tak pogardliwie zapatrywał wiek XVIII. Odnowienie zegara Pałacu Sprawiedliwości powierzono, jak świadczą imiona wymienione, artystom pierwszorzędnym. 

Podczas Komuny pożar zniszczył w Pałacu Sprawiedliwości największą salę, zwaną od wieków średnich ironicznie: „Halle des pas perdus”, ponieważ w niej przechadzają się i naradzają adwokaci ze swymi klientami. Zegar Walezyusza, zdobiący wieżę przyległą do tej sali, ocalał dzięki niezwykłej grubości muru; był tylko dymem zakopcony. Przyszło znów go odrestaurować, uszkodzenia jednak były lekkie. Zobaczymy, że inna pamiątka polska w Paryżu, grób Jana Kazimierza w kościele Saint-Germain des Pres, równie był narażony na zniszczenie podczas rewolucji francuskiej.