W tekście przedstawiony jest zamek książąt litewskich w Wilnie, który został odbudowany kolejno przez Aleksandra Jagiellończyka, a po zniszczeniu – przez Zygmunta I i Zygmunta Augusta, który miał „lubić szczególnie Wilno” (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1872, Seria 2, T:10, s. 192-193, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Zamek książąt litewskich w Wilnie.

Wilno jak każde starożytne miasto ma o swoim założeniu poetyckie legendy, prawiące o turze zabitym przez Gedymina, o śnie jego wytłumaczonym przez arcykapłana Krywe Krywejtę i t. d. Podania zwykle zawierają w sobie część prawdy, więc czy tur był powodem, czyli inna jakaś przyczyna kierowała myślą założyciela, to wszakże przyjęte w historii zostało, że Gedymin pierwszy swój zamek założył w roku 1322, na górze dotąd zwanej Zamkową. Z niej, w miarę szerzących się potrzeb, lub w miarę zaludniającego się dworu, gdy się na ciasnym wierzchołku góry wszystko wygodnie pomieścić nie mogło, zamek książąt litewskich spuścił się za Wilenkę i na dolinie Swentorcha rozszerzać się począł. Był tedy od XIV wieku zamek górny i dolny, pierwszy zawsze z muru, drugi z drzewa, lecz opalisadowany i okopany, potem murem obwiedziony, łączył się z górnym schodami pokrytej galerii. Zamek dolny, jak piszą historycy, z otaczającymi go budowlami, świątynią Perkunasa, mieszkaniem najwyższego kapłana i innymi, stanowił gród warowny, pod zasłoną zamku górnego. Nazywał się on po litewsku Krewaj-pilis, t. j. gród Krewy, zkąd powstało ruskie Krywoj-grad i polskie Krzywy-gród. Właściwie też były to warownie, w których panujący rzadko przebywali. Oba niejednokrotnie nawiedzane przez Krzyżaków i burzone, musiały być silne i obszerne, skoro w wojnie 1396 r. znajdowało się wewnątrz w oblężeniu 14 000 ludzi. Dopiero za Aleksandra Jagiellończyka od 1494-1505 zamek dolny odbudowany i wspaniale urządzony, przeznaczony został na stałe mieszkanie dla jego żony Heleny, córki cara Iwana Wasilewicza. Wówczas mieścił się tutaj liczny i świetny jej dwór, złożony z przedniejszych bojarów i pań przybyłych z Moskwy, królowa zaś, miłośniczka budownictwa, zamek powiększyła i upiększyła. W lat kilkanaście potem zniszczył obydwa zamki pożar; odbudował je przecież Zygmunt I, a jeszcze lepiej Zygmunt August, który, jak wiadomo, lubił szczególnie Wilno. Tu żył z Elżbietą, arcyksiężniczką austriacką, córką cesarza Ferdynanda I, pierwszą swoją żoną, która umarła na wileńskim zamku 1545 r. Tu się odgrywał ów historyczny dramat miłosny z Barbarą Radziwiłłówną, piękną wdową po Gasztoldzie i wiele innych zdarzeń historycznych miało miejsce w tym gmachu. Była to epoka najświetniejsza dla zamku dolnego. W stylu włoskim wytwornie murowany, zajmował ogromną przestrzeń z przynależącymi doń licznymi budowlami, opasanymi dokoła murami i basztami, stanowiąc oddzielne od Wilna miasto, obejmujące w sobie świątynie Pańskie, oraz wszelkie potrzebne domowe zabudowania. Można mieć wyobrażenie o jego postaci w tym czasie z widoku Wilna, umieszczonego w współczesnym dziele Jerzego Brauna p. t. „Theatrum Urbium”. Widzimy tam górny zamek z gruzami kościoła św. Marcina i z kilku jeszcze wieżami, z których jednej szczątki ocalały. Dolny zabudowany był w czworokąt; jedna jego strona, przytykająca do góry zamkowej, obejmowała w sobie mieszkania królewskie i królowej oddzielnie, w osobnym dziedzińcu naprzeciw katedry. Dalej był dom podskarbiego, stajnie, oficyny, dom drabantów, więzienie, latarnia czyli wyniosła strażnica nad samą Wilią, stajnie, psiarnie, arsenał, skład namiotów i t. p. Plac cały dwa razy był murami przedzielony w środku i miał trzy dziedzińce, a galeria osobna wiodła do kościoła zamkowego. Gmachy te po zgonie Zygmunta Augusta tylko przypadkowo były już zamieszkiwane przez panujących. W XVIII stuleciu gościła w nich czas niejaki Konstancja, druga żona Zygmunta III, z którego to powodu odnowiono go starannie i marmurami szwedzkimi upiększono. Władysław IV, kilkakrotnie przyjeżdżając do Wilna, zajmował jeszcze pokoje zamkowe, lecz inne zabudowania zaczęły być obracane na użytek powszechny. Zasiadały w nich sądy trybunalskie i rozmaite komisje, zajmowali je podwojewodzi lub inni urzędnicy, zagarniając pod rozmaitymi pozorami oddzielne budynki. Potem wojna szwedzka 1655-1661 roku tak je zrujnowała, że się już dźwignąć nie mogły i zamek też stopniowo przychodząc do upadku, nareszcie w r. 1797 i w następnych latach został całkowicie rozebrany. Przed ostatnim atoli zniszczeniem budowniczy Ross zdjął jego plan w r. 1793, znany w kopiach po zbiorach przechowujących się, z którego widzieć się daje, że zamek jagielloński do ostatnich czasów obwiedziony był jak dawniej murem. Oprócz budowli mieszkalnych, oprócz kościoła katedralnego świętego Stanisława i kaplicy św. Kazimierza, złączonej galerią z zamkiem, zawierał jeszcze w swoim obrębie klasztor księży rochitów, kościół Najświętszej P. Maryi, dom emerytalny, dom kustosza, arsenał i inne. Niektóre budowle, dziś we wnętrzu cytadeli znajdujące się, są jeszcze szczątkami pozostałymi z murów zamku dolnego, a występy nieforemne starego muru, wyglądające z wnętrza góry w północno-wschodniej jej części, są ostatnimi już resztkami owej galerii schodowej, która górny zamek z dolnym łączyła. Przy końcu placu stała brama murowana, zamkową zwana, a niedaleko jej gmach trybunału litewskiego, później sądów drugiego departamentu, które, jakoteż archiwum grodzkie i ziemskie, przytykające do bramy zamkowej, rozebrano w latach 1836 i 1837