W Irkucku, jednym z głównych miast Syberii, znajduje się wyjątkowa kolekcja dzieł sztuki, która rzuca światło na działalność polskich artystów zesłanych lub osiadłych na tym obszarze w XIX i na początku XX wieku. Irkuckie Obwodowe Muzeum Sztuki im. Sukaaczowa, a także inne lokalne kolekcje, przechowują prace twórców, którzy nie tylko dokumentowali życie Syberii, ale również pozostawili po sobie trwały ślad w kulturze regionu.

Większość dzieł autorstwa polskich artystów trafiła do zbiorów Irkuckiego Obwodowego Muzeum Sztuki nie w wyniku planowanej polityki gromadzenia poloników, lecz jako część szerszego procesu kształtowania kolekcji regionalnej. W XIX wieku Muzeum Irkuckiego Oddziału Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, a następnie Muzeum Miejskie, gromadziło prace lokalnych twórców i artystów działających w regionie, bez względu na ich pochodzenie. Wśród nich znaleźli się także Polacy – zesłańcy, emigranci i artyści związani z Syberią. Ich dzieła trafiały do zbiorów głównie jako dary lub zakupy od prywatnych właścicieli – irkuckich kolekcjonerów, badaczy i członków towarzystw naukowych. Niektóre z nich pochodziły z ekspedycji naukowych (jak prace Leopolda Niemirowskiego), inne z prywatnych domów i parafii katolickich, gdzie przez dziesięciolecia pełniły funkcje użytkowe lub pamiątkowe. Kolekcję można podzielić na obrazy artystów-zeslańców oraz na obrazy, które zostały namalowane poza Syberią i jedynie trafiły do znajdujących się na Syberii kolekcji sztuki.

Sztuka zesłania – dokument i wyraz tożsamości

Wielu z tych artystów trafiło na Syberię jako zesłańcy polityczni po powstaniach narodowych – listopadowym i styczniowym. Ich działalność artystyczna, często wspierana przez lokalne elity i administrację, stawała się formą adaptacji do nowych warunków, ale także sposobem zachowania tożsamości narodowej i artystycznej.

Najbardziej znanym spośród nich był Leopold Niemirowski (1810–1883) – zesłaniec po powstaniu listopadowym, uczestnik ekspedycji badawczej Iwana Bułyczowa do północnych rubieży Rosji. Jego akwarele i rysunki – przedstawiające ludność Czukotki i Koriaków – zyskały uznanie zarówno wśród uczonych, jak i kolekcjonerów. Album z jego pracami znajduje się w zbiorach Muzeum Sztuki w Irkucku.

Portreciści i pejzażyści Syberii

W zbiorach muzeum znajdują się również prace artystów portretowych. Piotr Krzyżanowski, działający w Irkucku w latach 60. XIX wieku, pozostawił po sobie litografie portretowe przedstawiające lokalną elitę kupiecką. Z kolei Władysław Kudelski, architekt i malarz, który osiadł w Irkucku po zesłaniu, stworzył kopię portretu znanego kupca J. Kuzniecowa.

Wyjątkową postacią był Karol (Christian-Philipp) Reichel (1788–1857) – niemiecki malarz działający na zlecenie rosyjskich urzędników, jednak jego działalność przypisuje się również środowisku polskiemu. Namalował m.in. portrety imperatorowej Aleksandry Fiodorowny i Mikołaja Kandińskiego.

Do malarzy dokumentujących przyrodę i codzienne życie Syberii należał Stanisław Wroński (ok. 1840–1898) – uczestnik wypraw geograficznych, autor licznych pejzaży i scen rodzajowych z Tunki, Arszanu i rzeki Ingody.

Ważnym elementem kolekcji są również dzieła rzeźbiarskie. Wojciech Stanisław Koperski (ok. 1845–1919), z zawodu stolarz, był twórcą licznych rzeźb sakralnych na potrzeby katolickich kościołów Syberii. W zbiorach muzealnych w Irkucku znajduje się m.in. jego drewniana scena Ukrzyżowania.

Inni twórcy obecni w Irkucku

Na szczególną uwagę zasługuje też Apollon Jakubowski (1831–1901?), znany z portretów lokalnych dostojników, w tym generała-gubernatora Sinielnikowa. Warto również wspomnieć o Józefie Baerkmanie (1838–1919), autorze dzieł o tematyce jeździeckiej i rodzajowej, który zyskał popularność wśród kolekcjonerów na Syberii, a także o pejzażyście Mikołaju Dobrowolskim, uznanym za artystę polskiego pochodzenia.

Kolekcja irkuckiego muzeum nie tylko stanowi świadectwo indywidualnych losów artystów, ale także ukazuje wkład Polaków w rozwój kultury Syberii. W ich twórczości splata się estetyka europejskiej akademii z lokalną tematyką i doświadczeniem zesłania.

Leopold Niemirowski (1810–1883) – malarz, grafik, zesłaniec, autor litografii i akwarel dokumentujących Syberię i jej mieszkańców. Jego dzieła znajdują się m.in. w albumie z ekspedycji I. Bułyczowa.

Piotr Krzyżanowski – malarz, grafik, tworzył w Irkucku litografie i portrety, m.in. portret kupca J. Kuzniecowa (1861).

Władysław Kudelski (1838 – po 1897) – architekt, malarz-kopista, autor kopii portretu J. Kuzniecowa z 1891 roku.

Karol (Christian-Philipp) Reichel (1788–1857) – malarz, autor portretów, m.in. imperatorowej Aleksandry Fiodorowny oraz Mikołaja Kandińskiego. Tworzył także w Kiachcie.

Józef Baerkman (1838–1919) – malarz, uczestnik powstania styczniowego, autor obrazów o tematyce syberyjskiej (np. Trójka, Czwórka, Jeździec z tońmi).

Stanisław Wroński (ok. 1840–1898) – malarz i grafik, pejzażysta, uczestnik ekspedycji naukowych, autor widoków Syberii (m.in. Tunka, W górach Arszana, Droga po rzece Ingodzie).

Wojciech Stanisław Koperski (ok. 1845–1919) – rzeźbiarz i stolarz, twórca ołtarzy i rzeźb sakralnych z drewna, autor prac rzeźbiarskich w IOMSz (np. Ukrzyżowanie).

Apollon Jakubowski (1831–1901?) – malarz, autor portretów, m.in. generała-gubernatora Sinielnikowa oraz biskupa Parfenija.

Mikołaj Dobrowolski (1837–1900) – pejzażysta, autor obrazu Przeprawa przez Angarę (choć urodzony w guberni tambowskiej, uznany za artystę polskiego pochodzenia).

Dzieła polskich artystów spoza Syberii w zbiorach Muzeum

Józef Oleszkiewicz (1777-1830), „Portre nieznanego”, lata 20. XIX w., olej na płótnie, przypisywany

Aleksander Orłowski (1777-1832) „Portret P. Szalikowa”, 1809, rysunek

Aleksander Szczepan Bakałowicz (1857-1947), „Egisku kapłan czyta papierus”, 1905, olej na płótnie

Antoni Malinowski (ur. 1856), „Chutorek w letnią księżycową noc”, 1890, olej na płótnie

Stanisław Żukowski (1873-1944), „Ogrody”, 1902, olej na płótnie

Stanisław Żukowski (1875-1944), „Jesień (przy stawie)”, 1902, olej na płótnie

Witold Pruszkowski (1846-1896), „Śmierć Anhellego”, 1879, olej na płótnie

Stanisław Noakowski (1867-1928), „Wieś w górach”, ok. 1910, olej na płótnie

Niniejszy tekst stanowi opracowanie redakcyjne na podstawie artykułu 

Sznytko L., Szostakowicz B., Zubrij H., „Spuścizna twórcza polskich artystów w zbiorach Irkuckiego Obwodowego Muzeum Sztuki oraz w innych muzealnych i prywatnych zbiorach Irkucka”, [w:] „Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na początku XX wieku”, pod red. A. Kuczyńskiego, Wrocław 2007, ss. 581-609.