Pomnik Katyński w Kanadzie, odsłonięty w 1980 roku jest pierwszym na świecie monumentem poświęconym pamięci ofiar sowieckiego ludobójstwa wzniesionym w miejscu publicznym na niewielkim skwerze miasta Toronto.

Trzydzieści sześć lat po katyńskiej zbrodni wojennej, dokonanej przez sowieckich siepaczy na rozkaz Stalina, na XXIII Walnym Zjeździe Kongresu Polonii Kanadyjskiej, który obradował w dniach 12-16 października 1974 roku w St. Catharines, podjęto uchwałę dotyczącą wzniesienia Pomnika Katyńskiego poświęconego pamięci ofiar tego niewyobrażalnego wprost ludobójstwa.

Jednym z najbardziej prężnych inicjatorów budowy był Tadeusz Kazimierz Walkowski; pułkownik korpusu kontrolerów Wojska Polskiego, wcześniej oficer 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich we Lwowie, gdzie ukończył studia w Wyższej Szkole Handlu Zagranicznego. Jego brat Władysław zginął w Katyniu. Płk Walkowski zmarł w Edmonton i spoczywa na cmentarzu Holy Cross.

W celu realizacji projektu powołano Komitet Budowy Pomnika Katyńskiego w Kanadzie. Na jego czele stanął Lucjan Conrad, który odegrał główną rolę w zmaganiach wokół uzyskania zgody na wzniesienie pomnika w widocznym miejscu Toronto, tak aby stał się częścią krajobrazu tego miasta. Rozpisano też konkurs na projekt, na który wpłynęły 52 prace. Spośród „najlepszych z najlepszych” do realizacji wybrano koncepcję prof. arch. Tadeusza Mariana Janowskiego absolwenta Wydziału Architektury Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, który od lat 60-tych przebywał na emigracji. W USA był wykładowcą Uniwersytetu Stanu Iowa w Ames, później Uniwersytetu w Winnipegu i ponownie USA Uniwersytetu w Syracuse.

Projekt ten w wyniku starań Kongresu Polonii Kanadyjskiej, Rada Miejska Toronto zaakceptowała do budowy na terenie należącym do miasta. Pomimo sprzeciwu kilku ambasad w tym przede wszystkim Sowieckiej, Pomnik Katyński jako pierwszy na świecie uzyskał zgodę na jego wzniesienie w miejscu publicznym, na niewielkim skwerze po zachodniej stronie miasta, gdzie King Street West przechodzi w Roncesvalles Ave, a Queen Street West w The Queensway.

Kolejnym życzliwym gestem władz Kanady było uchwalenie, że wszelkie dotacje na jego budowę, które były przekazywane na „Katyń Memorial Fund” zostały zwolnione od podatku.

Komitet Budowy Pomnika Katyńskiego w Kanadzie w „Odezwie do Polonii” apelował: „Celem naszym jest nie tylko uczcić pamięć wielu Polaków wymordowanych przez władze sowieckie. Pomnik Katyński ma stanowić także znak ostrzegawczy dla żyjących pokoleń oraz świadczyć o ich obowiązku bronienia godności i wolności człowieka przed brutalną, okrutną przemocą wrogich sił politycznych. Nie wolno dopuścić do tego, żeby żądza władzy, nienawiść i tyrania pogwałciły najcenniejsze nasze wartości moralne i poszanowanie dla życia ludzkiego. Dary W. Państwa pozwolą zrealizować zamiar wystawienia Pomnika. Niechże ofiarność na ten cel będzie na miarę naszego żalu z powodu gwałtownej utraty życia na „nieludzkiej ziemi” przez tylu naszych bezbronnych Rodaków i naszej wzgardy dla tej podłej zbrodni.”

Pomnik Katyński, który bezpłatnie wykonała kanadyjska firma Milne & Nicholls uroczyście odsłonięto 14 września 1980 roku. W ceremonii odsłonięcia wziął udział przybyły z Rzymu kardynał Władysław Rubin, prezes Światowej Federacji Stowarzyszenia Polskich Kombatantów Stefan Soboniewski oraz prezes Kongresu Polonii Kanadyjskiej Władysław Gertler. W uroczystościach uczestniczyło ponad 10 tys. osób w tym przedstawiciele wszystkich polonijnych organizacji w Kanadzie z pocztami sztandarowymi. Obecni byli również przedstawiciele węgierskiej, litewskiej i łotewskiej grupy etnicznej.

Odsłonięcia pomnika dokonały trzy osoby, których najbliżsi zostali zamordowani w lesie katyńskim: J. Puchalik z Toronto, K. Ptaszyński z Montrealu i M. Wiązek z Mississaugi.

Pomnik stanowi czarną bryłę skalną rozdartą wielkim pęknięciem. Na bocznych ścianach bryły pomnika umieszczona jest inskrypcja po polsku i angielsku: „Pamięci 15 tysięcy polskich jeńców wojennych, zaginionych w 1940 roku z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie na terytorium ZSRR. Ponad cztery tysiące ofiar wymordowanych przez funkcjonariuszy tajnej policji sowieckiej odkryto później w masowych grobach w Katyniu pod Smoleńskiem“.

W podstawie pomnika pamięci ofiar Katynia wmurowana jest urna z dokumentami dotyczącymi jego budowy wraz z aktem erekcyjnym, który kończy się słowami „Dusze pomordowanych oddajemy pod opiekę Królowej Korony Polskiej Matce Boskiej Częstochowskiej, a pamięć o tej zbrodni niech pozostanie na zawsze w sercach Narodu Polskiego i Polonii rozsianej po całej kuli ziemskiej”.

Symbolikę tego monumentu bardzo trafnie oceniła jedna ze znanych kanadyjskich kuratorek renomowanego McMichael Canadian Art Collection, Anna Stanisz. Na stronie internetowej ArtworxTO napisała: „Blok pęknięty na pół przez potężny cios. (…) Ten pomnik przedstawia bardzo głęboką ranę zadaną narodowi polskiemu. (…)Ta abstrakcyjna forma bardzo silnie symbolizuje jedność, która została rozbita przez moc zbrodni. Myślę, że to bardzo mocny symbol. Jest bardzo minimalistyczny, ale jest w nim pewna szorstkość. Jest ten kontrast gładkości bryły, to niemal uczucie, że coś tak silnego i tak solidnego może zawieść. Ale tak się stało, ponieważ cios był tak silny, a rana tak głęboka. Ale co jest ciekawe, jeśli się nad tym zastanowić, myślę, że jest tam też nadzieja. I to mi się podoba w tym pomniku, ponieważ sam fakt, że ten pomnik w ogóle istnieje, jest już nadzieją. I wtedy można poczuć, że ten blok nie jest całkowicie rozbity. Na samym dole jest ta część, która trzyma go razem i jest miejsce, od którego można zacząć jego odbudowę”. 

Pomnik Katyński dla kanadyjskiej Polonii jest miejscem spotkań z okazji najróżniejszych świąt narodowych, a zawsze w kwietniu w Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej obchodzone są doroczne uroczystości ku czci pomordowanych.