W tekście opisany jest pożar w Dolsku, w efekcie którego spłonął starożytny gotycki pałac-pawilon. Pożar wedle doniesień strawił cały budynek – została tylko star wieża wartowna (Źródło: „Ilustrowany Kurier Codzienny”, Kraków 1936, R. 27, nr 12, s. 8, za: Małopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Jak strawił pożar ośrodek kultury polskiej na Wołyniu

Dnia 16 grudnia ub. roku wybuchł pożar w Dolsku („IKC.” nr 58, 21 XI 1935) majętności hr. Emilii Rzyżewskiej na Wołyniu. Ofiarą groźnego żywiołu padł starożytny gotycki pałac-pawilon, położony malowniczo nad jeziorem w cieniach odwiecznego parku. Niszczący żywioł strawił cały ten zabytkowy budynek, pozostała tylko stara wieża wartownia. Wiele stylowego umeblowania spłonęło, również cenne zbiory gromadzone od lat pieczołowitą dłonią w postaci rzadkich księgozbiorów, wśród których były też białe kruki i kroniki stare, oraz rzadkie okazy ornitologiczne. Dwór w Dolsku przeszedł nader ciężkie koleje: dwukrotny przemarsz wojsk rosyjskich, inwazję Niemców, najazd petlurowski, najazd bolszewicki w r. 1920 i kilkakrotne rabunki rodzimego chłopstwa. 

Obecnie wskutek pożaru dopełniła się chyba miara nieszczęść, spadających ciężkim brzemieniem na zasłużony polski ród kresowy, bowiem, co jeszcze jako tako ocalało po przebytych pogromach, co zdołały później jako takie środki właścicielki i jej syna uzupełnić tudzież zgromadzić, uległo teraz w dużej mierze zagładzie. Dwór ten był od czasów najdawniejszych, bo od lat kilkuset, ośrodkiem kultury polskiej, jej źródłem ożywczym, bijącym gorącym rytmem poprzez wołyńską ziemię. Niósł wysoko sztandar ofiarnej polskiej pracy mimo carskiego reżimu, który na kresach właśnie szczególniej się zawsze srożył, i potrafił wytrwać na wysuniętym tak trudnym do utrzymania bastionie do dzisiaj. 

Pożar już minął, strawiwszy wiele wartościowych zabytków rodzimej kultury i pamiątek historycznej wartości, spowodował i nie dające się niczem wyrównać straty - to trudno - złe minąć, ale po pożarze zrodziły się reminiscencje, jakże smutne i przykre, wobec których nie sposób dzisiaj wstrzymać się od krytyki naszych kresowych czynników odpowiedzialnych, naszej nieporadności, czy też niedołęstwa, czy nawet złej woli. Piękny budynek płonął - wiatru nie było! Gdy palił się dach - całe piętro i dół cały były jeszcze do uratowania! Po zauważeniu pożaru zawiadomiono o nim telefonicznie natychmiast Kowel, odległy o 28 tylko kilometrów. Telefonował osobiście dzielny, ofiarny naczelnik poczty w Toczysku. W Kowlu są dwie motopompy. 

Choć jedna wysłana zaraz, przybyłaby do Dolska wtedy po dobrej, zamarzniętej drodze, bez śniegu, w półtorej godziny. Taka pompa z jeziorem obok pałacu byłaby cudów dokazała, ogień ugasiła i uratowała, kto wie, czy nawet nie cały budynek! Tymczasem Kowel nic nie zrobił, żadnej pomocy, o którą proszono, nie wysłał, o motopompach jakby zapominając. Samo zaś alarmowanie okolicznych posterunków policji nie było żadną pomocą. Tak pozwoliły czynniki kowelskie, by spłonął do szczętu jedyny w powiecie zabytek dworu, a ze względu na oryginalność budowli - może jedyny na całym Wołyniu! Kiedyś, gdy czerwone skrzydła objęły miasteczko Łuck, odległe od Kowla o 50 kilometrów, pojechała tam zaraz motopompa z Kowla, tak samo do jakiejś wioski w powiecie, gdzie był pożar, po skuteczny ratunek. 

Nad wyraz dzielną, odważną i ofiarną była pomoc oficjalistów i służby majętności - całej miejscowej polskiej i ukraińskiej ludności w walce z czerwonym żywiołem, by mu wydrzeć i uratować jak najwięcej mienia.