W Stanisławowie lat międzywojennych działały trzy teatry narodowe – ukraiński, żydowski i polski. Gmach teatru muzyczno-dramatycznego zachował się do dzisiaj. Oto jego historia.

Stanisławów teatralny
W międzywojennym Stanisławowie działały trzy sceny narodowe: profesjonalny, ukraiński Teatr im. Iwana Tobilewycza; amatorski, żydowski Teatr Dramatyczny im. Abrahama Goldfadena i polski, amatorski Teatr Dramatyczny im. Aleksandra Fredry. Ten ostatni wraz z wydziałem operetkowym Towarzystwa Muzycznego im. Stanisława Moniuszki (założonego w 1871 r.) połączyły się w 1928 r. i powstał amatorski, muzyczno-dramatyczny Teatr Pokucko-Podolski im. Stanisława Moniuszki. W 1931 r. placówka została przekształcona w profesjonalną scenę pod dyrekcją Zuzanny Łozińskiej, aktorki i reżyserki. Uroczyste otwarcie odbyło się 30 września 1933 r. Do wybuchu wojny teatr ten (funkcjonujący w ostatnim okresie działalności pod nazwą Teatru Małopolskiego) dał przeszło 4200 przedstawień, z czego trzy czwarte w niewielkich miejscowościach województw: stanisławowskiego, tarnopolskiego i lwowskiego.

Spektakle odbywały się przy placu Mickiewicza (obecnie ul. Łesia Kurbasa) w sali teatralnej gmachu Towarzystwa Muzycznego im. Stanisława Moniuszki. Budynek został wybudowany w 1891 r. dzięki staraniom długoletniego prezesa towarzystwa, Bolesława Szamejta. Piętrowy gmach z wieńczącą kopułą w narożniku został zaprojektowany przez absolwenta Politechniki Lwowskiej, Józefa Łapickiego (1851–po 1914), w powszechnie wówczas stosowanym stylu neorenesansowym.

Był to jedyny w prowincjonalnym mieście galicyjskim stały budynek teatralny, działała tu także miejska orkiestra, chór i szkoła muzyczna. Ambicją elit kulturalnych międzywojennego Stanisławowa było posiadanie okazałego gmachu teatralnego o nowoczesnej architekturze. W związku z tym w latach dwudziestych XX w. zarządzające budynkiem Towarzystwo Muzyczne podjęło decyzję o przebudowie teatru w stylu nowoczesnym i funkcjonalnym.

Przebudowa gmachu Teatru im. Stanisława Moniuszki
Wykonanie projektu architektonicznego powierzono najwybitniejszemu wówczas w Stanisławowie przedstawicielowi środowiska architektów – Stanisławowi Treli, autorowi największych monumentalnych gmachów miasta, m.in. ratusza i kina „Ton”. Prace budowlane zostały zrealizowane w latach 1928–1929. Kierownikiem budowy był Trela, z którym współpracował ówczesny prezes Towarzystwa Muzycznego – Leon Kuźmiński.

Pierwotny koszt przebudowy szacowano na 120 tys. zł, urządzenie zaś wnętrz na 40 tys. zł. Na potrzeby inwestycji uzyskano pożyczkę hipoteczną w Banku Gospodarstwa Krajowego. W trakcie robót koszty systematycznie rosły, co było konsekwencją nieprzewidzianych prac dodatkowych, niezbędnych ze względów technicznych. Ostatecznie koszt przebudowy przekroczył 280 tys. zł. Część została pokryta z datków stanisławowskiego społeczeństwa, podjęto również akcję składkową na terenie kraju.

Jak napisano w sprawozdaniu z działalności Towarzystwa Muzycznego, „dzięki bardzo pomysłowemu rozwiązaniu planu, opracowanemu przez WP inż. arch. Stanisława Trelę, mieliśmy możność dostosować celowość gmachu do potrzeb wielkomiejskiego teatru. Rozwiązanie planu zmierzało do wykonania architektonicznie pięknego przybytku sztuki, przy równoczesnym zastosowaniu tylko najoszczędniejszych, a koniecznych wyburzeń względnie rozbiórki istniejących bardzo grubych murów”.

Teatr im. Stanisława Moniuszki – architektura
Stanisławowski teatr należy do ważnych realizacji już choćby z tego względu, że jest jednym z bardzo niewielu gmachów teatralnych, wybudowanych w międzywojennej Polsce. Budynek stał się symbolem nowoczesnych tendencji w architekturze Stanisławowa przełomu lat dwudziestych i trzydziestych XX w. Stanisław Trela, jako uczeń wybitnego architekta lwowskiego, prof. Witolda Minkiewicza, był zwolennikiem nowoczesnych konstrukcji i form, choć najczęściej niepozbawionych odniesień do tradycji.

W tym przypadku dążył do osiągnięcia efektu nowoczesności, ale jednocześnie pamiętał o skromnych możliwościach finansowych inwestora. Zdecydował się więc na bryłę prostą, kubiczną, pozbawioną historyzujących dekoracji, a przy tym zróżnicowaną pomimo oszczędności formy. Dynamiczny, zaokrąglony narożnik z długim, okalającym go balkonem i stalową balustradą to zwiastuny stylu okrętowego. Ekspresjonistyczne upodobania architekta są widoczne także w skromnej dekoracji. Stanowiły ją flankujące część centralną wstawki wykonane w białym tynku, w postaci pionowych żłobków o ostrych krawędziach.

Realizacja zyskała uznanie nie tylko ze względu na formę architektoniczną, lecz także rozwiązanie funkcjonalne. Za wejściem znajdował się okrągły westybul (przedsionek) z kasami biletowymi po obu stronach oraz z trzema wyjściami do klatek schodowych (w dwóch z nich architekt zaplanował dwumetrowej szerokości tarasowe schody). Między schodami umieszczono garderoby, otwarte na przestrzeń foyer, które otaczało salę teatralną i umożliwiało swobodny dostęp do wszystkich miejsc. Widownia z miejscami na parterze, balkonach i lożach została ukształtowana na wzór amfiteatru. Poza tym wykonano nowe krzesła, kurtynę, stoły do garderób z ruchomymi lustrami i umywalniami oraz stały horyzont na scenie. Została ona wyposażona także w żelazne wyciągi do dekoracji, rampy elektryczne i urządzenia przeciwpożarowe. Oprócz pomieszczeń teatralnych w budynku zaplanowano sale dla konserwatorium muzycznego.

Obecnie zachowany budynek pełni funkcję iwano-frankiwskiej filharmonii obwodowej.