Jana Matejkę każdy kojarzy z ogromnymi płótnami, które zapełniają dziesiątki postaci genialnie wymalowanych w historycznych starciach i przełomowych dla Polski momentach dziejów. Czy potrafimy jednak wyobrazić sobie wielkiego malarza jako turystę na wakacjach?

Mistrz polskiego malarstwa – Jan Matejko

Jan Matejko (1838‒1893), najbardziej rozpoznawalny w Polsce malarz, cieszący się powszechnym szacunkiem, właściwie marka kojarząca się przeciętnemu Polakowi jednoznacznie z malarstwem przez wielkie M. Twórca narodowej szkoły malarstwa historycznego, konsekwentny realizator wielkiej misji, by ukazując dawną świetność i chwałę Rzeczypospolitej, wskrzeszać wiarę w odrodzenie ojczyzny i odzyskanie niepodległości nieistniejącego wskutek rozbiorów państwa. Mistrz, wieszcz narodowej sztuki, którego tym trudniej wyobrazić sobie na wakacjach… w Turcji.

Ale spróbujmy. Przyjrzyjmy się Matejce w bardziej kameralnym, prywatnym wydaniu, tym razem tworzącego dla siebie, który ‒ niczym dzisiejszy turysta ‒ uwiecznia najciekawsze widoki i kadry „ku pamięci”, chociaż innymi niż współcześnie środkami.

Jan Matejko w gościnie u Gropplerów w Turcji

W 1872 r. Jan Matejko wraz z żoną Teodorą udał się w podróż do Konstantynopola (Stambułu), gdzie małżonkowie spędzili kilka tygodni. Zaprosił ich i gościł kuzyn artysty, Henryk Groppler (1822‒1887), polski przedsiębiorca, od lat z powodzeniem prowadzący interesy w osmańskiej Turcji.

Gropplerowie w swej wystawnej willi w Bebeku przyjmowali polskich emigrantów i wielkich twórców oraz aktywnie wspierali polskie organizacje konspiracyjne. Ich siedzibę nazywano nieformalną ambasadą Polski w czasie, gdy kraj nie istniał na mapie Europy.

Willa Gropplera usytuowana była w dzielnicy Bebek, obecnie przynależącej administracyjnie do stambulskiego dystryktu Beşiktaş po europejskiej stronie miasta, malowniczo położonego nad cieśniną Bosfor, ze wspaniałymi widokami roztaczającymi się z jej brzegu.

Szkice Jana Matejki z Bebeku

Spotkanie z orientalną kulturą, architekturą i przyrodą nie mogło pozostawić artystę obojętnym. Zachowały się szybkie szkice bacznego obserwatora, dokumentujące tętniące życiem miasto z jego mieszkańcami, bazarami, zaułkami, nadbrzeżem i niezwykłymi budowlami. Chociaż wydaje się, że na czas wypoczynku wyszedł z roli malarza tworzącego ku pokrzepieniu serc, to nie przestał być twórcą, nawet na wakacjach.

Widok Bebeku – jedyny pejzaż w dorobku Jana Matejki

Matejko namalował wówczas jedyny znany w jego dorobku artystycznym pejzaż. Bez sztafażu, czyli postaci ludzkich, delektując się wakacyjnym dniem i czystą urodą skrzących się słońcem błękitnych fal potężnego Bosforu. Niewielki obraz to raczej szybki, impresyjny szkic, wykonany dla siebie, jako pamiątka z podróży.

Patrzymy wraz z malarzem przez okno willi na kołyszącą się na wodzie tuż przed nami łódkę. Dalej, na drugim planie, widzimy niewielką zatokę, czy też port z zacumowanymi łodziami. Z prawej strony obrazu, porośnięty drzewami brzeg wraz z zabudowaniami i strzelistym minaretem meczetu wznosi się wysoką skarpą znikającą na horyzoncie po drugiej stronie płótna.

Jan Matejko, Widok Bebeku koło Konstantynopola, 1872, olej, płótnoMożemy śledzić lekkie, szybkie pociągnięcia pędzla mistrza, tak różne od tych z gładko wykończonych historycznych dzieł. Widok Bebeku zdradza Matejkę jako wrażliwego obserwatora rzeczywistości, z łatwością i maestrią przenoszącego na podobrazie ulotny moment gorącego dnia w malowniczym zakątku świata. Pejzaż jest  tym bardziej interesujący, że w twórczości malarza nie jest to częsty temat, rzadko występujący nawet w roli tła wydarzeń.

Sceny historyczne artysta często umieszcza we wnętrzach, lub w scenerii miejskiej, podkreślając identyfikację miast charakterystycznymi budowlami, dając upust zamiłowaniu do historycznego detalu i zacięciu dokumentalisty.

W wielu kompozycjach natura ogranicza się do przedstawienia nieba. Anonimowy krajobraz pojawia się w kilku obrazach z cyklu Dzieje cywilizacji w Polsce. W latach 1908-1912, utworzona kilka lat wcześniej Galeria Obrazów m. Lwowa (ob. Lwowska Narodowa Galeria Sztuki im. Borysa Woźnickiego), obok innych płócien Matejki, zakupiła także „Widok Bebeku”.

Inne „tureckie” prace Jana Matejki

W trakcie pobytu w Stambule Matejko namalował także klasyczny portret kuzyna Henryka, którego reprodukcja stanie się, zamiast fotografii, wizytową kartą Gropplera.

Jan Matejko stworzył też inny obraz z Bosforem w roli głównej ‒ kompozycję Utopiona w Bosforze, w której pierwszy raz (powtórzy go w drugiej wersji obrazu po latach) przedstawił półakt kobiecy, ilustrując historię pięknej Zulejki z haremu hodży. Według legendy, którą Matejko usłyszał, kobieta zdradziła władcę z jakimś oficerem polskiego pochodzenia, za co została skazana na utopienie w Bosforze przez eunuchów.

Złośliwi w wyglądzie tonącej kobiety dopatrywali się podobieństwa do żony Teodory, ale to już osobna opowieść.
Matejkowie, jak typowi podróżnicy, urzeczeni egzotyczną odmiennością i urokiem tureckich wakacji przywieźli także tradycyjne pamiątki, jak orientalne tkaniny, serwety, czy kotary. Obecnie przedmioty te znajdują się w kolekcji muzeum – Domu Jana Matejki w Krakowie.