Na pomniku Ivana Gundulicia, wspaniałej postaci literatury chorwackiej, zlokalizowanym w malowniczym sercu Dubrownika, znajduje się scena mająca powiązania z historią Polski. Mowa tutaj o przedstawieniu Władysława IV Wazy lub - jak chcą inni - hetmana Jana Karola Chodkiewicza, ewentualnie Stanisława Lubomirskiego. Tajemnica tożsamości postaci zdobiącej frontową plakietę pomnika Gundulicia stanowi interesujący wątek w historii zarówno pomnika, jak i samego poety.

Ivan Gundulić, uważany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli renesansu w chorwackiej literaturze, swymi dziełami zyskał nie tylko ogromną popularność w swoich czasach, ale również trwałe miejsce w kulturze i historii regionu. Aby zrozumieć, dlaczego na pomniku poety znalazła się postać związana z Polską, warto zagłębić się w koncepcję poematu. Pomnik Gundulicia w Dubrowniku nie tylko celebruje pamięć o wielkim poecie, ale również uwypukla pewne nieoczywiste kulturowe i historyczne powiązania między Chorwacją a Polską. Dla Ivana Gundulicia wojna chocimska z 1621 r. stała się inspiracją do stworzenia historycznej epopei. Początkowo utwór miał koncentrować się na postaci Osmana, który obejmując tron turecki, zainicjował atak na tereny Rzeczypospolitej. W miarę rozwijania narracji Gundulić poszerzył kontekst o bitwę pod Chocimiem i Polski triumf, który stał się symbolem nadziei na wyzwolenie. Poemat „Osman” w dwunastu pieśniach opowiada o klęsce Turcji pod Chocimiem oraz późniejszych losach Osmana. Napisany jest oktawą i uważany za arcydzieło literatury chorwackiej, charakteryzuje się wysokim kunsztem i bogactwem stylistycznym.

Ivan Gundulić był jednym z najwybitniejszych i najbardziej wpływowych poetów chorwackiej literatury doby baroku. Urodzony 8 stycznia 1589 r. w Dubrowniku, ówczesnej Republice Raguzy. Pochodził z zamożnej i wpływowej rodziny szlacheckiej, co umożliwiło mu odebranie starannej edukacji. Jego życie i twórczość związane były z Dubrownikiem, który w tamtym czasie był ważnym ośrodkiem kultury i nauki. W młodym wieku wyjechał na studia, które pozwoliły mu zgłębić literaturę klasyczną, filozofię i teologię. Ta wszechstronna edukacja miała duży wpływ na jego późniejszą twórczość. 

Dzieła Gundulicia, o patriotycznej wymowie i duchu wolnościowym, przyczyniły się do umocnienia tożsamości narodowej Chorwatów. Były też inspiracją dla późniejszych twórców. Gundulić promował też język chorwacki, co miało istotne znaczenie dla rozwoju języka narodowego. Tak ważna postać nie tylko w literaturze, ale w życiu narodowym Chorwatów, nie mogła nie być zauważona w wieku XIX, kiedy tendencje narodowowyzwoleńcze nabierały szczególnego znaczenia. I w tym kontekście należy widzieć idee wzniesienia pomnika. 

Jego twórcą był Ivan Rendić, chorwacki rzeźbiarz, wykształcony w Wenecji i Rzymie, ale pochodzący z miejscowości Imotski, wówczas części Austro-Węgier, a dzisiaj Chorwacji. Rendić wykształcony w klasycznej kulturze, był przedstawicielem zachowawczych tendencji w rzeźbie. Po powrocie na Bałkany zaangażował się w życie artystyczne. Wykonywał zarówno pomniki, jak i m.in. popiersia wybitnych postaci z historii i kultury Chorwacji. Charakteryzują się realizmem i szczegółowością, pomnik Gondulicia jest jednym z jego najważniejszych dzieł, chociaż z powodu zachwiania proporcji między rzeźbą a cokołem niekoniecznie najbardziej udanym. Artysta zdaje się zbytnio skupiać na detalu, przez co umyka mu siła wyrazu całości. 

Idea wzniesienia pomnika Gundulicia w Dubrowniku narodziła się około 1880 r., kiedy  powołano pierwszy Komitet Budowy Pomnika Gundulicia, w skład którego weszli  hrabia Medo Pucić i wybitni dubrowniccy intelektualiści, tacy jak Per Budmanija, Ivan Kaznačić, Mata Vodopić i Luka Zora. Komitet w 1884 r. wydał odezwę wzywającą do poparcia idei wzniesienia pomnika, jak donosiła prasa „zebrano ponad 11 000 fiorinów. - To miła rzecz, gdy pomyślimy o nędzy ekonomicznej naszego narodu w ogóle, ale tak naprawdę nie wystarczy, aby ponieść koszty, na jakie zasługuje Gundulić...”.

Początkowo odsłonięcie planowano na 1888 r. w 300. rocznicę urodzin Gundulicia. Należy podkreślić, że problemy finansowe i opóźnienie przy wznoszeniu pomnika doprowadziły do powołania w 1891 r. z inicjatywy autonomicznego rządu Serbii nowego komitetu, na którego czele stanął lord Marinica Đorđi. Nieprzypadkiem po zmianie komitetu największy datek pochodził od króla Serbii Aleksandara Obrenovicia.

W niedzielę 25 czerwca 1893 r. na Poljanie, największym placu w Dubrowniku, rozpoczęły się obchody związane z pomnikiem Gundulicia. Odsłonięcie miało miejsce 26 czerwca 1893 r. i było wielkim, trwającym trzy dni wydarzeniem, które obok wymiaru patriotycznego, przyczyniło się także do popularyzacji miasta jako ośrodka turystycznego. Uroczystości miały jednak przede wszystkim znaczenie narodowo-polityczne. Organizacja  uroczystości, chociaż zaangażowała właściwie wszystkie siły polityczne, władze miejskie oraz organizacje społeczne, nie przyniosła zjednoczenia ponad podziałami. Na czele stał Komitet ds. Wzniesienia Pomnika Gundulicia, który starał się nadać uroczystości dubrownicko-południowosłowiańskie znaczenie, aby ominąć jej wymiar narodowy i potwierdzić ideę serbskiej przynależności Dubrownika. Ne udało się to jednak. Pod wpływem sił narodowych uroczystości pzekształciły się w chorwackie święto.  

O skali przedsięwzięcia świadczy to, że na uroczystości przybyło ponad 5000 osób. Nawet jeżeli współcześnie te liczby - chociażby w kontekście turystów odwiedzających Dubrownik każdego dnia - mogą nie robić wrażenia, to wówczas były naprawdę imponujące. Aby nadać wydarzeniom odpowiednią oprawę, zaproszono wielu znamienitych gości  nie tylko z Dalmacji, ale też Istrii, Chorwacji Zagrzebiańskiej, Bośni i Hercegowiny, Wojwodiny i Czarnogóry. Wśród nich znaleźli się m.in. biskup i polityk Josip Strossmayer (1815-1905), zwolennik idei jedności Słowian południowych, Franjo Rački (1828-1894), chorwacki historyk, polityk i duchowny katolicki, który odegrał istotną rolę w chorwackim odrodzeniu narodowym, pisarze m.in.: Eugen Kumičić czy Jovan Jovanović, badacze Baltazar Bogišić i Tadiji Smičiklas i wiele innych osób, wśród nich także namiestnik Dalmacji Ambroz Marojčić. Dobór gości miał akcentować lokalny dubrownicki i południowosłowiański charakter, ale i lojalność wobec monarchii oraz serbsko-chorwackiego zjednoczenia. Inicjatywę przejęli jednak mieszkańcy Królestwa Dalmacji, którzy śpiewali chorwackie pieśni, wznosili polityczne okrzyki, manifestowali barwy narodowe. 

Odsłonięcie pomnika i uroczyste obchody miały jeszcze jeden istotny aspekt. Stały się ważnym impulsem do rozwoju miasta jako ośrodka turystycznego. Dla słabo zaludnionej i znajdującej się w ekonomicznej zapaści Dalmacji miało to niebagatelne znaczenie. 

Od 25 czerwca członkowie komitetu powitalnego witali gości przybywających statkami do portu, grała orkiestra, jednak wiadomo, że część przybyszy śpiewała hymn chorwacki, wznoszono też okrzyki „Niech żyją Chorwaci!”, „Niech żyje zjednoczona Chorwacja!”. Tego wieczoru, w wigilię uroczystości, niebo rozświetliły wystrzały z armat, a w teatrze odbyła się akademia. 

Następnego dnia, skoro świt, bo od 4 rano, ulicami miasta przeszła orkiestra. Zaś o godzinie 6, ponownie przy dźwiękach orkiestry i salwach armatnich, rozpoczęły się uroczystości. Przed południem w katedrze odbyła się msza św., po której rozpoczął się uroczysty pochód do miejsca, gdzie miał zostać odsłonięty pomnik, czyli na plac, który obecnie - zgodnie z decyzją Rady Miejskiej Dubrownika z 11 października 1893 r. - również nosi imię Gundulicia. Na czele pochodu niesiono chorągwie, dalej szły orkiestry, goście, przedstawiciele organizacji społecznych, stowarzyszeń, radni miejscy, a na samym końcu przedstawiciele Komitetu ds. Wzniesienia Pomnika. Uroczystość odsłonięcia pomnika uświetniono przemówieniem przewodniczącego Komitetu oraz uroczystym składaniem wieńców. Atmosfera jednak była napięta. Z jednej strony usłyszeć można było głosy „Chwała serbskiemu poecie!”, a z drugiej - liczniejsze „Chwała chorwackiemu poecie!”. Wieczorem miasto błyszczało od uroczystych iluminacji, a w mieście odbywały się koncerty i inne uroczystości.

27 czerwca kontynuowano obchody. Po południu ponownie rozbrzmiały salwy armatnie, a następnie odbył się festyn ludowy oraz publiczna loteria, po której nastąpiły gry, śpiew i tańce ludowe, koncerty oraz sprzedaż pamiątek. Wieczorem miasto rozświetliły iluminacje, na parowcach organizowano koncerty, a morze oświetlały fajerwerki, kończąc tym samym bogate w wydarzenia święto.

Pomnik i sam Gundulić stały się ważnym punktem w mieście, a wraz z nimi w centrum wydarzeń znalazł się Polski król. Chociaż z tego, kto na pomniku jest przedstawiony zdawać mogli sobie sprawę jedynie ci, którzy czytali poemat. Jego postać znalazła się na frontowej plakiecie przedstawiającej „triumfalne przybycia króla Władysława”. Scena odnosi się zapewne do dziesiątej pieśni poematu. Pozostałe plakiety nie mają już polskich odniesień i przedstawiają porwanie przez Kizlar-aga Sunčanicy, pustelnika (św. Błażeja) błogosławiącego chrześcijańskiego bohatera oraz „wolność” - przedstawienie młodej kobiety zasiadającej na tronie z napisem „uosobienie wolności” oraz „personifikacja Republiki Dubrownika”. Scena ukazuje także położenie ówczesnej Republiki Dubrownika pomiędzy Turcją a Republiką Wenecką.

Dlaczego jednak pojawiają się odmienne głosy, kto jest przedstawiony na plakiecie - Władysława IV Waza, Jan Karol Chodkiewicz czy może - bo i takie głosy czasem się pojawiają - Jan III Sobieski? Ten ostatni pogląd wynika chyba wyłącznie z prostego skojarzenia, że tym, który podbił Turków, był Jan III Sobieski. W przypadku Władysława IV i Chodkiewicza sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Dowódcą wojsk polskich w 1621 r., które miały dać odpór wojskom turecko-tatarskim mianowany został Jan Karol Chodkiewicz, który dotarł pod Chocim. Przyszły król Polski Władysław IV również brał udział w kampanii, ale z powodu choroby nie brał bezpośredniego udziału w walkach o Chocim, pozostając jednak w obozie, brał m.in. udział w naradach. Sprawę komplikuje jeszcze fakt, że 24 września 1621 zmarł Chodkiewicz, przekazując władzę hetmańską Lubomirskiemu. Niedługo potem doszło do zawieszenia broni, które nie było militarnym zwycięstwem Rzeczypospolitej, bitwa bowiem właściwie pozostała nierozstrzygnięta, ale strategicznie miała ogromne - pozwoliła na zatrzymanie tatarskiej nawałnicy. Wojska trzech wielkich narodów Rzeczypospolitej - Polaków, Litwinów i Kozaków - wspólnie odparły ponad dwukrotnie liczniejsze siły tureckie. Formalnie dowódcą był zatem Stanisław Lubomirski, faktycznie to Chodkiewicz dowodził przez większość kampanii, a splendor spadł po powrocie do Krakowa na księcia Władysława, którego okrzyknięto obrońcą chrześcijaństwa, co przyniosło mu sławę wykraczającą poza granice Rzeczypospolitej. I do tego właśnie odwołał się Gundulić, a zatem to niewątpliwie Władysław IV jest na frontowej plakiecie. Chociaż oczywiście przedstawienie nie ma cech portretowych.

Posąg Gundulicia wykonany jest z brązu i umieszczony na cokole oblicowanym marmurem, przedstawia poetę w długiej, kręconej peruce i szlacheckim stroju. W lewej ręce trzyma zwitek papieru, w prawej ręce gęsie pióro, jakby został złapany w chwili artystycznej inspiracji. Marmurowy cokół ozdobiony jest motywem gotyckim. W górnej części cokołu znajduje się napis „ČIVU TO FRANA GUNDULIĆ / NAROD / 1893 //". Poniżej znajdują się cztery płaskorzeźby z brązu o wymiarach 70 x 110 cm ze scenami z poematu o Osmanie. Nie został natomiast wykuty napis widoczny na rysunku przedstawiającym projekt pomnika z 1892 r., który umieszczony miał być na ukośnej płycie u podstawy pomnika. W 1944 r. co prawda uległ on uszkodzeniu w wyniku bombardowania aliantów, jednak na zachowanym zdjęciu widoczna jest płyta bez napisu. 

Plakiety, jak możemy wnosić po dacie znajdującej się przy sygnaturze, zostały opracowane w roku 1892.