W 2021 r. Instytut Polonika rozpoczął prace na cmentarzu chrześcijańskim w Czerniowcach. Ze względu na duże znaczenie historyczne oraz wysoką wartość artystyczną znajdujących się tam obiektów, jest to kolejna, ważna z polskiego punktu widzenia, nekropolia Ukrainy. Cmentarz został założony w latach 60. XIX w., jednak pierwsze pochówki na jego terenie datowane są na początek XX wieku.

W 2021 r. konserwacji poddano następujące obiekty:

grobowiec rodziny Abrahamowiczów
Abrahamowiczowie byli rodziną Ormian polskich z Pokucia, której cześć przeniosła się na Bukowinę na przełomie XVIII i XIX w. Już w połowie XIX w. zaliczali się do najzamożniejszych miejscowych rodzin ziemiańskich. Pochowany na cmentarzu w Czerniowcach Krzysztof Abrahamowicz (1803-1864) był właścicielem majątku ziemskiego w Hliboce (miejscowość położona na południe od Czerniowiec, niedaleko granicy Ukrainy z Rumunią). Ożenił się z Teresą z domu Ehrl (1830-1864), córką mieszczanina czerniowieckiego Jakuba Ehrla.

Bardziej znaną postacią był ich syn Krzysztof Abrahamowicz jr (1854-1916), poseł do Sejmu Krajowego Bukowiny kilku kadencji, który odegrał ważną rolę w tworzeniu państwowych szkół z polskim językiem nauczania na Bukowinie. Zmarł w Wiedniu i zapewne tam został pochowany.

Do księgi zmarłych ormiańskokatolickiej parafii w Czerniowcach wpisany został też syn Krzysztofa Abrahamowicza, Edward, zmarły tuż po urodzeniu 28 stycznia 1864 r. Rok śmierci Teresy Abrahamowicz pozwala przypuszczać, że zmarła ona w wyniku powikłań po urodzeniu Edwarda. Wiele wskazuje na to, że mauzoleum zwieńczone rzeźbą kobiety, zostało wystawione przez męża dla upamiętnienia młodo zmarłej żony. Krzysztof Abrahamowicz przeżył ją zaledwie o kilka miesięcy – zmarł 19 listopada 1864 r.

Grobowiec Abrahamowiczów to jeden z najstarszych obiektów na cmentarzu, przeniesiony jeszcze z poprzedniej nekropolii znajdującej się w centrum miasta. Tworzą go cztery doryckie kolumny podtrzymujące prostopadłościenne zadaszenie, na którym znajduje się pełnoplastyczna rzeźba półleżącej postaci. W części centralnej, pod zadaszeniem, na wysokim cokole umieszczona jest urna.

Grobowiec znajdował się w złym stanie zachowania, jego poszczególne elementy uległy poważnej destrukcji. Występowały problemy z podsiąkaniem wody. Rzeźba półleżącej postaci na dachu pokryta była wtórnymi warstwami barwnymi, również całość mauzoleum była kilkukrotnie przemalowywana. Na grobowcu widoczne były liczne wtórne, niewłaściwie wykonane uzupełnienia.

Konserwację rozpoczęto od pobrania prób do badań w celu ustalenia stratygrafii warstw malarskich i identyfikacji ewentualnej oryginalnej warstwy barwnej. Obiekt kilkukrotnie zdezynfekowano, następnie oczyszczono z nawarstwień chemicznych i biologicznych, wtórnych uzupełnień i warstw barwnych. Miejscowo wzmocniono zdestruowane elementy wapienne. Ubytki formy i warstwy powierzchniowej uzupełniono odpowiednio opracowaną masą mineralną imitującą kamień z zastosowaniem konstrukcji z drutu nierdzewnego. Większe ubytki uzupełniono w materiale kamiennym. Na podstawie kwerendy wykonano rekonstrukcję atrybutów rzeźby.

nagrobek ks. Floriana Mitulskiego (1810-1891). Ks. Mitulski od 1862 roku pełnił funkcję proboszcza ormiańskokatolickiego w Czerniowcach. W chwili kiedy obejmował parafię liczyła ona ok. 1200 wiernych i nie miała własnej świątyni. Księdzu szybko udało się pozyskać fundusze na budowę kościoła, który został konsekrowany w 1879 roku. Istniejąca do dziś świątynia obecnie mieści salę organową czerniowieckiej filharmonii. Za swoje zasługi ks. Mitulski otrzymał Złoty Krzyż Zasługi Cywilnej z koroną, a z okazji 50-lecia posługi kapłańskiej - tytuł honorowego obywatela Czerniowiec.
Nagrobek ma formę wapiennego krzyża z rzeźbą Chrystusa umieszczonego na podstawie i trójstopniowym cokole. Pole grobowe otoczone jest żeliwnym ogrodzeniem na betonowym fundamencie.

Obiekt pokryty był licznymi nawarstwieniami mikrobiologicznymi i atmosferycznymi. Zidentyfikowano poważne spękania cokoliku pod krzyżem oraz podstawy krzyża. W złym stanie zachowało się także ogrodzenie, w którym brakowało furtki.

W ramach prac konserwatorskich obiekt wypionowano, wykonano jego dezynfekcję, oczyszczono z wtórnych, szkodliwych nawarstwień i uzupełnień. Skałę wapienną wzmocniono preparatami krzemoorganicznymi. Spękany kamienny cokolik pod krzyżem zrekonstruowano w analogicznym materiale. Ubytki formy i warstwy powierzchniowej uzupełniono masą mineralną. Całość zunifikowano kolorystycznie i poddano hydrofobizacji. Ponadto dokonano naprawy spękanego fundamentu pod żeliwnym ogrodzeniem oraz konserwacji samego ogrodzenia (w tym rekonstrukcji brakującej furtki).

grób Grzegorza Zadurowicza, zmarłego w 1845 r., oznaczony jest pełnopostaciową rzeźbą świętego Grzegorza. Grzegorz Zadurowicz prawdopodobnie wywodził się z polsko-ormiańskiej rodziny osiadłej w Śniatyniu, której część na przełomie XVIII i XIX w. przeniosła się na Bukowinę. Z czasem Zadurowiczowie stali się jednym z ważniejszych i zamożniejszych rodów w tym regionie. W księdze zgonów parafii ormiańskokatolickiej w Czerniowcach widnieje informacja, że był właścicielem majątku ziemskiego w Galicji. Nagrobek Zadurowicza został przeniesiony na cmentarz przy ul. Zielonej jeszcze z poprzedniej nekropolii znajdującej się w centrum miasta.
Szczególne zagrożenie dla obiektu stanowiło jego przechylenie i rozsunięcie trzonu cokołu, który został tymczasowo zreperowany zaprawą cementową. Również cała rzeźba św. Grzegorza pokryta była bardzo dużą ilością zacierek cementowych oraz wtórnych uzupełnień z cementu. Ponadto występował intensywny rozrost nawarstwień mikrobiologicznych w formie zielenic, glonów, czarnych grzybni oraz żółtawych i czerwonych porostów.

Prace konserwatorskie wymagały zdemontowania obiektu i wykonania dla niego nowego, stabilnego fundamentu. Następnie nagrobek został gruntowanie oczyszczony, co pozwoliło na uczytelnienie jego formy rzeźbiarskiej i odsłonięcie powierzchni kamienia. Zdestruowany wapień wzmocniono preparatem krzemoorganicznym, w miejscach spękań wykonano iniekcje. Ubytki formy i warstwy powierzchniowej uzupełniono masą mineralną. Większe ubytki uzupełniono metodą flekowania, w podobnym materiale kamiennym. Konieczna była rekonstrukcja lewej dłoni postaci oraz uczytelnienie inskrypcji. Na podstawie ostatniego historycznego przedstawienia nagrobka wykonano rekonstrukcję atrybutu św. Grzegorza.

Realizator: Anna Kudzia Konserwacja Zabytków

W 2023 r. do konserwacji wytypowano następujące obiekty:

nagrobek Tekli Simonowiczowej (1800-1873) z domu Krzysztofowicz
nagrobek Łazara Michałowicza (zm. 1840) Postać Michałowicza pojawia się we wzmiankach historycznych dotyczących umieszczonego 1827 r. na czerniowieckim rynku pomnika Piety. Michałowicz miał być inicjatorem i fundatorem powstania tego rzeźbiarskiego przedstawienia Matki Boskiej podtrzymującej ciało martwego Jezusa Chrystusa. W latach 20. XX w., kiedy Czerniowce znalazły się w granicach Rumunii, pomnik został usunięty z centrum miasta i przeniesiony w okolice kościoła jezuitów, a następnie, już w czasach sowieckich, bezpowrotnie zniszczony.
nagrobek ks. Kajetana Kasprowicza (1854-1909) – duchowny katolicki obrządku ormiańskiego. Urodził się w Czerniowcach i tam odebrał edukację początkową. Następnie rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Czerniowcach, z których zrezygnował w 1879 r. i przeniósł się na Wydział Teologiczny Uniwersytetu Lwowskiego. W 1882 r. przyjął święcenia kapłańskie. Posługę duszpasterską rozpoczął jako wikary przy katedrze ormiańskiej we Lwowie, skąd po dwóch latach został przeniesiony do swojego rodzinnego miasta. W Czerniowcach przejął większość obowiązków wówczas sędziwego już proboszcza parafii ormiańskiej – ks. Floriana Mitulskiego, a po jego śmierci w 1891 r. sam został proboszczem. Ks. Kajetan Kasprowicz angażował się w działalność dobroczynną i patriotyczną mieszkającej na Bukowinie ludności polskiej. W 1896 r. zainicjował powstanie bursy szkolnej dla ubogiej młodzieży, której w testamencie przekazał cały swój majątek. Był jednym z założycieli Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi i Głuchoniemymi. W tym samym grobie pochowany jest również ks. Celestyn Torosiewicz (1804-1861) – założyciel parafii ormiańskokatolickiej w Czerniowcach.
Prace konserwatorskie przy nagrobkach polegały na oczyszczeniu ich z nawarstwień powierzchniowych, ewentualnych wtórnych warstw barwnych i późniejszych uzupełnień. Następnie obiekty zostały poddane dezynfekcji i wzmacnianiu. Ubytki uzupełniono w masie mineralnej, a brakujące elementy zrekonstruowano. W przypadku nagrobka Tekli Simonowiczowej, którego znaczne odchylenie od osi groziło zawaleniem obiektu, wykonany został nowy fundament.

Realizator: Anna Kudzia Konserwacja Zabytków

Prace konserwatorskie zrealizowane w latach 2021-2023, Program Ochrona, Instytut Polonika