Instytucja lombardów, – zakładów udzielających pożyczek pod zastaw wartościowych przedmiotów, jest wielowiekowa, początkami sięgają XIII w. Na ziemiach polskich forma bezprocentowej działalności kredytowej wiązała się  przez długi czas z działalnością kościelnych Montes Pietatis (Banków Pobożnych). Pierwsze lombardy rządowe i miejskie zaczęły powstawać pod koniec XVIII w., a upowszechniły się, zwłaszcza w zaborze rosyjskim, w drugiej połowie dziewiętnastego stulecia. W dwudziestoleciu międzywojennym działało w Polsce 28 lombardów, w tym 13 należących do Komunalnej Kasy Oszczędności (dane z 1933 r.). Udzielały one rocznie około pół miliona pożyczek; w razie niezwrócenia kredytu przedmiot zastawu był wystawiany na publiczną licytację.  

W międzywojennym Wilnie były czynne dwa zakłady zastawne: Zakład Zastawniczy Komunalnej Kasy Oszczędności oraz Wileński Lombard „Kresowia”. Drugi z wymienionych był instytucją prywatną, działającą od 1927 r. w lokalu przy ul. Hetmańskiej 1 (róg Wielkiej); w 1935 r. lombard został zamknięty, zaś jego właścicielom, S. Gordonowi i A. Lejbowiczowi, wytoczono głośny proces o praktyki lichwiarskie. 

Komunalne Kasy Oszczędności były instytucjami samorządu terytorialnego, których celem było bezpieczne przechowywanie wkładów oszczędnościowych ludności oraz udzielanie pożyczek. Zakład Zastawniczy (lombard) KKO w Wilnie mieścił się  przy ul. Trockiej 14, w budynku pofranciszkańskim. Po odzyskaniu przez zakon praw własności do budynku w 1934 r., władze miejskie otrzymały sądowy nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego przez lombard KKO.  

Historia budowy  

W budynku przy ul. Trockiej Lombard Miejski funkcjonował – pomimo nakazu eksmisji – jeszcze przez następnych kilka lat. Brak środków finansowych uniemożliwiał rozpoczęcie budowy nowej siedziby, której lokalizacja została wskazana w Miejskim Biurze Urbanistycznym: był to plac usytuowany przy nowo projektowanej ulicy położonej między ulicami Mickiewicza i Portowej. Załącznik z tą lokalizacją był dołączony do warunków ogólnopolskiego konkursu architektonicznego, ogłoszonego w listopadzie 1937 r. przez Stowarzyszenie Architektów Polskich na zlecenie Komunalnej Kasy Oszczędności miasta Wilna. Konkurs został rozstrzygnięty w marcu 1938 r.: z 40 zgłoszonych prac, komisja konkursowa, w skład której wchodzili przedstawiciele KKO (arch. Przemysław Grodzki, Aleksander Zasztowt, Antoni Sobolewski), oddziału wileńskiego SARP-u (architekci: Wilhelm Markiewicz, Jerzy Paprocki) oraz reprezentant Miejskiego Biura Urbanistycznego (arch. Stanisław Bukowski) i sekretarz komisji (arch. Stefan Narębski), wyłoniła trzy prace nagrodzone oraz jedną, przeznaczoną do zakupu. Wszystkie nagrodzone projekty były autorstwa architektów lwowskich: laureatami pierwszej nagrody byli Tadeusz Brzoza i Jan Krug, nagrodę  drugą otrzymał zespół: Adam Kawalerski i Alpiński, nagrodę trzecią – Jerzy Gölis, adiunkt na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej. W komunikacie podano również informację  o zakupie projektu nr 6 autorstwa Anastazji i Romana Piotrowskich.  

Budowa nowej siedziby lombardu rozpoczęła się  w ostatnim kwartale 1938 r. i zgodnie z przyjętym harmonogramem miała zostać zakończona w końcu roku następnego. W sierpniu 1939 r. prasa donosiła o niemal gotowym już gmachu Lombardu Miejskiego; wydarzenia kolejnych miesięcy uniemożliwiły jednak jego planowane uruchomienie.  

Architektura  

Gmach Zakładu Zastawniczego Komunalnej Kasy Oszczędności w Wilnie jest budynkiem wolnostojącym, złożonym z dwu korpusów: usytuowanego w linii zabudowy ulicy budynku administracyjnego i złączonego z nim prostopadle magazynu. Czterokondygnacyjny budynek frontowy mieścił oprócz lokali biurowych, administracyjnych, kas itp., obszerną salę  operacyjną dla interesantów, w której miały odbywać się  również licytacje. W skrzydle magazynowym pomieszczenia rozmieszczone na trzech kondygnacjach służyły do przechowywania składowanych rzeczy. W podziemiach ulokowano dobrze zabezpieczony skarbiec na kosztowności. Budynek był wyposażony w najnowsze rozwiązania techniczne: instalacje wentylacyjne i przeciwpożarowe, windy towarowe. 

Modernistyczna stylistyka budynku Lombardu Miejskiego w Wilnie, odwołując się  do form architektury przemysłowej, odznacza się oryginalnym rozwiązaniem fasady korpusu głównego. Jej kompozycja zdominowana została przez jednostajny rytm kwadratowych, obramowanych masywnymi opaskami okien umieszczonych na trzech górnych kondygnacjach; niewielkie okienka na parterze umieszczone były wysoko i pierwotnie okratowane (obecnie okna parteru całkowicie przebudowane, powiększone na witryny sklepowe). Wejście główne osłonięte zostało żelbetowym daszkiem, lekko podwiniętym w górę i wspartym na czterech okrągłych słupach.  

Atrybucja zrealizowanego projektu nie jest jednoznacznie ustalona. W dotychczasowej literaturze przedmiotu wskazuje się  na Irenę Heilman, nie zostało to jednak jednoznacznie udowodnione źródłowo. Mogli to być również Tadeusz Brzoza i Jan Krug, autorzy zwycięskiej pracy konkursowej, a także Anastazja i Roman Piotrowscy, których projekt zakupiono; jak wskazuje stosowana w tamtym czasie praktyka, często – niezależnie od wyników konkursu – do realizacji kierowano zakupioną pracę.  

Adres historyczny: ul. Portowa 9, 

Adres współczesny: A. Smetonos g. 5