W tekście opisane są zbiory placówki Towarzystwa Przyjaciół Naukw, założonej w wilnie w 1906 roku. Jej celem było gromadzenie polskich pamiątek historycznych. Zbiory podzielone są na działy archeologii przedhistorycznej, numizmatyki i medali, etnograficzny, przyrodniczy, artystyczny, historyczno-obyczajowy, Mickiewiczowski, a także zbiory pamiątek po E. Orzeszkowej (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany”, Warszawa 1912, nr 20, s. 4-6, nr 41, s. 6-8, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Zbiory polskie
Zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie.

Gdy w roku 1906 społeczeństwo polskie na Litwie zyskało nieco większą swobodę, zaczęto w Wilnie przemyśliwać nad stworzeniem placówki dla prac naukowych, które po burzy 1863 r. zupełnie tu ustały.
W październiku 1906 r. grono osób założyło w Wilnie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, opracowało ustawę i uzyskało zatwierdzenie tejże.
Między innymi Towarzystwo postawiło sobie za zadanie ratować od zagłady rozproszone po kraju pamiątki historyczne, zabytki archeologiczne, dzieła sztuki, a także gromadzić zbiory etnograficzne i przyrodnicze.
Domy i dwory litewskie kryją jeszcze sporo zabytków przeszłości, które wcześniej lub później giną, już to wywiezione przez handlarzy za granicę, już to dzięki niedbalstwu ich posiadaczy, nieumiejętnemu przechowywaniu, a niekiedy i złej woli. Ogień, wilgoć, robactwo, myszy i złodzieje również czynią niemałe spustoszenie.
Obowiązkiem tedy ludzi dobrej woli i rozumiejących doniosłe znaczenie takich zabytków dla nauki jest ratować od zagłady i uszkodzenia to, co się jeszcze da ocalić. Obowiązek ten wzięło na swe barki Wileńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w nadziei, że znajdzie pomoc w społeczeństwie naszym. Jakoż nadzieja ta nie zawiodła.
Początek muzeum dały zbiory ś. p. Ant. Zaborskiego, ofiarowane przez jego rodzinę. Zbiory te, jakkolwiek gromadzone bez określonego planu, zawierały jednak sporo cennych okazów, szczególnie dotyczących archeologii, numizmatyki i etnografii.
W roku 1907 Józef hr. Przeździecki darował Towarzystwu niewielki dom na krańcach miasta. Tu na parterze urządzono bibliotekę, archiwum i czytelnię, w klatce schodowej zaś i w jednej sali na piętrze - muzeum, do którego wkrótce obficie zaczęły napływać dary i depozyty, których była taka mnogość, że już po paru latach zabrakło dla nich miejsca, i trzeba było myśleć o innej, obszerniejszej siedzibie. Z pomocą Towarzystwu przyszedł p. Hilary Łęski, ofiarowując 20 tysięcy rubli na budowę nowego, zastosowanego do potrzeb Towarzystwa domu. Kilka innych osób poszło w ślady hojnego ofiarodawcy i złożyło jeszcze kilka tysięcy rubli. Z tych pieniędzy Towarzystwo kupiło plac i wzniosło na nim obszerny piętrowy gmach, przeznaczając parter na bibliotekę, archiwum, czytelnię, salę posiedzeń i kancelarię, zaś kilka sal na piętrze na muzeum. W roku bieżącym parter zostanie wykończony i można tu będzie przenieść książnicę, liczącą już przeszło 30 tysięcy tomów. Niestety, środki Towarzystwa się wyczerpały i piętro zostaje niedokończone. Muzeum tedy musi do lepszych czasów pozostać w obecnym lokalu, ale przez usunięcie stąd biblioteki pozyska kilka pokoi. W stanie obecnym muzeum posiada już kilkadziesiąt tysięcy przedmiotów, o systematycznym uporządkowaniu których nie może być mowy z powodu ciasnoty pomieszczenia. To też dziś jest to raczej skład okazów muzealnych.
Zbiory Towarzystwa można podzielić na dziewięć działów następujących.
    1.    Dział archeologii przedhistorycznej jest niezaprzeczenie najbogatszy i zupełnie uporządkowany przez p. Wandalina Szukiewicza, który sporządził również szczegółowy katalog. Dział ten posiada liczne i rzadkie okazy z wieków krzemiennego, gładzonego kamienia, brązowego i żelaznego. Są tu niezmiernie rzadkie żarna przedhistoryczne, wyroby ze srebra, gliny, szkła, bursztynu, amulety, ozdoby, broń, tkaniny, wreszcie zbiór czaszek przedhistorycznych.
    2.    Dział numizmatyki i medali liczy kilka tysięcy monet (w tej liczbie 150 złotych) i około 600 medali. Są tu bardzo rzadkie monety polskie, począwszy od Mieczysława I, brakteaty, monety litewskie sześcienne i sztabkowe. Z monet innych krajów najbardziej interesujące są japońskie i koreańskie ażurowe, emaliowane, malowane i porcelanowe. Piękny jest zbiór monet chińskich, z których najstarsza pochodzi z r. 2747 przed narodzeniem Chrystusa. Znajduje się w zbiorach sykl, czyli stater machabejski, to jest srebnik z czasów Chrystusa. W zbiorze medali jest sporo cennych i rzadkich okazów, jak medale koronacyjne, ślubne i inne królów polskich, złote donatywy oraz medale bite na cześć wodzów, uczonych, poetów, pisarzy oraz rozmaite okolicznościowe.
    3.    Dział kultu religijnego przedstawia się dość skromnie. Kilkanaście staroświeckich ornatów, kap, stuł, burs (niektóre z pasów słuckich), monstrancja unicka, trochę naczyń kościelnych, kilka obrazów i obrazków katolickich i prawosławnych oraz zbiór medali, medalionów, krzyżyków; oto prawie wszystko, co ten dział posiada. Jest tu także kuna z XVII wieku, buddyjska rzeźba na alabastrze, mozaika perska, para obrazków rzniętych na jaspisie i muszli perłowej.
    4.    Dział etnograficzny jest zaledwie zapoczątkowany. Posiada on kilkanaście ubiorów ludowych litewskich, żmudzkich, białoruskich; jedwabny kostium bogatego burlata oraz ubiór kiriuka ze skóry renifera. Niezły jest zbiór pasów ludowych oraz lanteli, czyli rzeźbionych deseczek do kołowrotków. Poza tym widzimy tu rzeźbione z drzewa i malowane figury świętych z krzyżów i kapliczek przydrożnych, jaja, pisanki, narzędzia, sprzęty i statki domowe. Zasługują na szczególną uwagę drewniane maski karnawałowe i już wyszłe z użycia strunowe instrumenty muzyczne tzw. „kankle”. Są tu również wyroby z gliny palonej, trochę zabawek, fotografie i akwarele typów ludowych (po ś. p. Janie Karłowiczu).
    5.    W dziale przyrodniczym najlepiej się przedstawia kolekcja jaj ptasich (jest ich przeszło tysiąc), zebranych przez znakomitego ornitologa Konstantego Tyzenhauza, z którego zbiorów pochodzą również wypchane ptaki (około 150). Pięknie przedstawiają się w liczbie dwudziestu artystycznie wypchane zwierzęta krajowe, jak łoś, dzik, wilk, bóbr, ryś i inne. Posiada muzeum bogate zielniki flory polskiej i litewskiej, kolekcję minerałów i muszli.
    6.    Dział artystyczny nie może się pochwalić bogactwem, chociaż posiada około 150 obrazów olejnych, sporo rysunków i piękny zbiór rycin; są tu dzieła Czechowicza, Smuglewicza, Rustema, Szeresza, Wańkowicza, Alfreda i Edwarda Romerów, Smokowskiego, Majeranowskiego, Bogolubowa, Szuszkina, Orłowskiego, Andriollego, Wyczółkowskiego, Ajchmiego, Kotarbińskiego, Ruszczyca, Janeckiego, Stanisławskiego, Cichockiego i innych. Posiada ten dział bardzo cenny i rzadki sztych Durera z r. 1504. Rzeźb za to prawie nie ma, za wyjątkiem popiersia Moniuszki i medalionu Chopina, roboty Cz. Makowskiego, biustu warszawianki rob. Gersonówny, główek włościan Łuszczki i prześlicznej głowy Chrystusa roboty M. Antokolskiego.
    7.    Dział historyczno-obyczajowy jest dość bogaty i rozmaity, ale dotąd jeszcze nieuporządkowany. Zbrojownia liczy kilkadziesiąt pancerzy, kolczug, hełmów, naręczaków, broń palną i sieczną, czekany, łuki, strzały, armatę, kusze, kule kamienne itd. Nawet pobieżnie nie sposób wyliczyć zgromadzonych tu okazów: mebli, zegarów, ubiorów, pasów polskich, klejnotów, orderów, znaków masońskich, pięknych karabel, ryngrafów, pieczęci, dyplomów, ceramiki, porcelany, tkanin itd. Najbardziej zasługuje na uwagę zupełny uniform ułana litewskiego z r. 1812, zdobyta pod Wiedniem przepiękna turecka makata z białego jedwabiu wyszywana w kwiaty i szczególnie wspaniały i bardzo kosztowny rząd na konia z wyprawy Ossolińskiego do Rzymu w roku 1885. Jest on cały złocony i suto wysadzany krwawnikami, rubinami, topazami i koralami. Poza tym są tu kute skrzynie skarbowe z XVII w., tablice pamiątkowe, pomniki itd. Do tegoż działu są zaliczone pamiątki po sławnych ludziach, jak królowej Marii Antoninie, Napoleonie, ks. J. Poniatowskim, Niemcewiczu, Klaczce, Syrokomli, Tomaszu Zanie i innych, oraz zbiór autografów i listów królów, wodzów, uczonych, pisarzy i poetów. W ostatniej teczce przechowuje się 58 listów T. Kościuszki do Józefa Sierakowskiego.
    8.    W dziale Mickiewiczowskim zwracają uwagę stół i fotel poety z czasów kowieńskich. W gablocie są rozłożone autografy jego i imiennik z własnoręcznie przez Mickiewicza napisanym wierszem, portrecik wieszcza malowany z natury na skórze przez Wańkowicza. Na ścianie i w tekach znajduje się kilkadziesiąt podobizn poety.
    9.    Zbiór pamiątek po Elizie Orzeszkowej jest niezmiernie bogaty i cenny, ponieważ wielka pisarka przed śmiercią całą swą bibliotekę i zbiory zapisała Wileńskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk. Trafiły tu wszystkie dary, które otrzymała ona podczas dwóch swoich jubileuszów: adresy, albumy, dzieła sztuki, złote pióra i klejnoty. Oprócz tego są tu: stolik i fotele Orzeszkowej, przybór do pisania, portret matki, ostatnie jej robótki, rękopisy kilku powieści, listy i fotografie, wieńce srebrne i 150 wstęg z napisami od wieńców, złożonych na trumnie ś. p. Orzeszkowej. Dość powiedzieć, że wszystkich przedmiotów jest przeszło 300 i że podczas urządzonej w Wilnie wystawy wypełniły one obszerną salę „Lutni”.
Tak się przedstawiają zbiory muzealne Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Jeżeli się zważy, że zostały one zgromadzone w ciągu niespełna lat pięciu, to można mieć nadzieję, że z czasem muzeum wileńskie zajmie poważne miejsce pośród tego rodzaju instytucji naszych.