Kamieniec Podolski, dziś miasto rejonowe w obwodzie chmielnickim w południowo-zachodniej Ukrainie, niegdyś potężna twierdza strzegąca wschodnich rubieży Rzeczypospolitej, zajmuje miejsce szczególne w polskiej świadomości historycznej. Położony na styku trzech kultur - łacińskiej, prawosławnej i muzułmańskiej - na granicy Rzeczypospolitej i Imperium Osmańskiego, w XVII w. uchodził za kluczowy punkt obrony chrześcijańskiej Europy przed ekspansją islamu. Jego strategiczne położenie oraz znaczenie militarne sprawiły, że miasto postrzegano jako symboliczny bastion cywilizacji łacińskiej na wschodnich rubieżach państwa polskiego. Potwierdzeniem tej wyjątkowej roli było zaangażowanie Stolicy Apostolskiej w umocnienie twierdzy oraz budowa zamkowej Baszty Papieskiej (Juliańskiej) w latach 1503-1513, sfinansowana przez papieża Juliusza II. Jego herb, Della Rovere, do dziś zdobi budowlę, przypominając o polityczno-religijnym charakterze tej fundacji. 

Obraz Kamieńca jako „przedmurza Polski i całego chrześcijaństwa” głęboko zakorzenił się w świadomości narodowej w okresie porozbiorowym, gdy Polska utraciła niepodległość. Wówczas miasto-twierdza zyskało nowe znaczenie, stając się ucieleśnieniem narodowej dumy oraz wyrazem nostalgii za utraconą potęgą państwa, które niegdyś wywierało istotny wpływ na kształtowanie losów chrześcijańskich krajów Europy. 

Utrwalenie mitu Kamieńca jako twierdzy narodowej zawdzięczamy literackiej wizji jego obrony przed Turkami w 1672 r., ukazanej przez Henryka Sienkiewicza w ostatnim tomie „Trylogii”. Literacka rekonstrukcja wydarzeń, choć oparta na faktach, przekształciła historię w narodową epopeję. Kluczową rolę odegrała tu postać Michała Wołodyjowskiego, fikcyjnego bohatera wzorowanego na pułkowniku Jerzym Wołodyjowskim (1620-1672), rotmistrzu twierdzy, który zginął tragicznie podczas eksplozji prochu w Baszcie Czarnej, tuż po kapitulacji miasta. Jego śmierć została przedstawiona jako akt najwyższego poświęcenia. Źródła historyczne nie są zgodne co do okoliczności eksplozji: część opisuje ją jako nieszczęśliwy wypadek, inne jako świadome działanie obrońców, które zakończyło się niezamierzoną śmiercią dowódcy. Niezależnie od historycznej prawdy, to właśnie literacka wizja Sienkiewicza ukształtowała zbiorową pamięć - romantyczną, heroiczną, przepełnioną patosem i wiarą w duchową wielkość narodu w czasach, gdy jego obywatele byli pozbawieni państwowości. 

Legenda Kamieńca Podolskiego nie narodziła się wyłącznie z jego militarnego znaczenia. Równie istotną rolę odegrało ukształtowanie terenu. Miasto, wzniesione na skalnym cyplu otoczonym głębokim wąwozem rzeki Smotrycz, było wspólnym dziełem natury i rąk ludzkich. Choć oficjalna lokacja miasta na prawie magdeburskim miała miejsce 7 listopada 1374 r. z inicjatywy litewskich książąt Jerzego i Aleksandra Koriatowiczów, to Kamieniec jako osada istniał już wcześniej pod łacińską nazwą Camenecium. Wzmianka o niej pojawia się w ormiańskich kronikach z lat 1060-1062 i wywodzi się od skalnego wzniesienia, na którym je zbudowano. 

Największy okres rozkwitu Kamieńca Podolskiego przypadł na czas jego ponad 330-letniej przynależności do Korony Polskiej. W 1430 r. miasto zostało włączone do Królestwa Polskiego, a dwa lata później ponownie uzyskało prawo magdeburskie. Królewskie przywileje - w tym prawo składu - wzmocniły jego pozycję jako międzynarodowego ośrodka handlu, łączącego Mołdawię, Wołoszczyznę i kraje tureckie z Lwowem, Rusią Czerwoną, Małopolską oraz Śląskiem. W 1434 r. Kamieniec został stolicą nowo utworzonego województwa podolskiego, co przyczyniło się do dalszego wzrostu jego znaczenia oraz intensywnego rozwoju urbanistycznego i instytucjonalnego. Wraz z umacnianiem struktur świeckich, istotną rolę w kształtowaniu tożsamości Kamieńca odgrywał Kościół katolicki, wspierany przez władców polskich jako narzędzie stabilizacji i integracji regionu o zróżnicowanej etnicznie i wyznaniowo strukturze. Biskupstwo kamienieckie zostało co prawda erygowane już w 1379 r., jednak dopiero po włączeniu miasta do Korony nastąpiło jego pełne ustanowienie i podporządkowanie metropolii lwowskiej. 

Miasto z czasów Rzeczypospolitej, czyli obecne Stare Miasto (nazwa używana od lat 60. XIX w.), zamieszkiwane w XVI-XVII w. przez blisko 10 tys. mieszkańców i trzy główne nacje: Polaków, Rusinów (Ukraińców) oraz Ormian, rozciąga się na wydłużonym, owalnym płaskowyżu, otoczonym głębokim jarem wyżłobionym przez rzekę Smotrycz. Różnica wysokości między krawędzią jaru a poziomem wody wynosi przeciętnie 30-40 m, co dodatkowo wzmacnia jego naturalne walory obronne. Smotrycz tworzy w tym miejscu malowniczą, meandrującą pętlę, oddzielającą Kamieniec od okolicznych wzniesień. Na jednym z nich, od strony zachodniej, zbudowano fortyfikacje Zamku Dolnego (Starego), a za nimi bastionowe, ziemno-murowane umocnienia Zamku Górnego (Nowego), zaprojektowane przez nadwornego inżyniera Zygmunta III Wazy, generała artylerii Teofila Schomberga w 1621 r. Na dwóch pozostałych zakolach rzeki powstały przedmieścia: Polskie Folwarki na północy oraz Ruskie Folwarki na południu. 

Główny dostęp do miasta prowadził przez bramy zamkowe oraz skalny przesmyk, nad którym wznosił się arkadowy most o długości czterdziestu metrów. W latach 1685-1686 Turcy obmurowali arkady, wykorzystując do tego materiał pochodzący z rozebranych wówczas kościoła jezuitów oraz klasztoru karmelitów bosych. Dlatego konstrukcję tę nazwano Mostem Tureckim. Dodatkowe wjazdy do miasta umożliwiały dwie bramy w dolinie Smotrycza: Polska i Ruska. Każda składała się z kilku baszt o zróżnicowanej wysokości, średnicy i rzucie, połączonych murami przecinającymi dolinę i bieg rzeki. Obiekty wyposażono w śluzy, umożliwiające regulację poziomu wody - w razie zagrożenia Smotrycz spiętrzano, co utrudniało zdobycie miasta. Oba zespoły bramne stanowiły jedyne w swoim rodzaju rozwiązanie obronno-hydrauliczne, niespotykane na Ukrainie, ale również w Europie Środkowej. 

Uzupełnieniem miejskich fortyfikacji, kształtowanych od XIII do XVIII w. i reprezentujących różne szkoły inżynierii wojskowej, tworzyły elementy obronne: baszty, basteje i bastiony (te ostatnie przystosowane do broni palnej) oraz mury kurtynowe o łącznej długości 4,5 km. Największą z nich była tzw. Baszta Stefana Batorego (Kuśnierska), wzniesiona w 1585 r. w formie wieżowej bastei, zabezpieczająca północny wjazd do miasta przez Bramę Polską. Ważną rolę w obronie miasta pełniły również murowane wolnostojące dzwonnice katedry łacińskiej i ormiańskiego kościoła św. Mikołaja oraz nadbudowane nad narteksami trójabsydowych cerkwi prawosławno-unickich św. Jana Chrzciciela i Świętej Trójcy. Taką samą funkcję spełniała wieża ratusza, która przed włączeniem do jego bryły w 1616 r., była odsunięta o 3 m od północnej elewacji budynku. 

Ratusz, będący siedzibą samorządu, zajmował zachodnią pierzeję śródrynkowego kwartału, usytułowanego pośrodku rozległego, czworobocznego placu, który - ze względu na zamieszkujących go mieszczan polskiego pochodzenia - nazywano Rynkiem Lackim (Polskim). Powierzchnia placu (150 × 165 m), większa niż rynku we Lwowie (129 × 147 m), nie była przypadkowa, odpowiadała bowiem potrzebom intensywnej wymiany handlowej, mającej miejsce w tym regionie. Rynek wraz z siatką ulic został rozplanowany zgodnie z zachodnioeuropejskimi wzorcami średniowiecznej urbanistyki i zabudowy mieszczańskiej, przenoszonymi na Ruś za pośrednictwem Krakowa, w miastach lokowanych na prawie magdeburskim. Zdaniem polskich badaczy, Kamieniec Podolski został wytyczony przy użycia tzw. sznura krakowskiego - jednostki miary o długości 45,5 m, typowej dla miast zakładanych za panowania Kazimierza Wielkiego. Z kolei według badaczy ukraińskich, miasto powstało w oparciu o staroruski sążeń-łokieć, tzw. peczerski, odpowiadający długości 1,08 m. W efekcie, niezależnie od przyjętej jednostki miary, układ przestrzenny miasta dzielił się wyraźnie na dwie strefy: regularną część centralną, skupioną wokół rynku, oraz mniej uporządkowane obrzeża, rozciągające się między centrum a murami miejskimi. W bezpośrednim sąsiedztwie placu kwartały miały geometryczną, czworoboczną formę i zwartą zabudowę, wynikającą z wysokiej wartości działek w tej części miasta. Poza jego obrębem kwartały przybierały mniej regularny, trapezoidalny kształt. Oprócz Rynku Polskiego w mieście znajdowały się jeszcze dwa mniejsze place targowe: Ruski (Zarwański, zwany także Mięsnym) na północy oraz Ormiański na południu. 

W północno-zachodnim narożu rynku wyznaczono parcelę pod budowę kościoła, zgodnie z zasadą, według której świątynie w lokowanych miastach sytuowano w bezpośrednim sąsiedztwie placu centralnego. Pośrodku tej działki wznosi się do dziś majestatyczna bryła katedry pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła - najważniejszej świątyni obrządku łacińskiego w Kamieńcu i na całym Podolu. Jest ona częścią rozbudowanego zespołu katedralnego, który obejmuje tzw. Bramę Triumfalną (znaną również jako Brama Stanisława Augusta), dzwonnicę, pałac biskupi z ogrodem oraz budynek dawnego seminarium duchownego. Budowę kościoła rozpoczęto zapewne w 1379 r., równolegle z erygowaniem biskupstwa. Z tego okresu pochodzi krótki, trapezoidalny, trójnawowy korpus świątyni, do którego w latach 1434-1453 dobudowano wydłużone prezbiterium, zamknięte wielobocznie. Długość chóru, wynosząca 21,3 m, dorównała wymiarom korpusu, który ma 21,6 m długości. Starszą metrykę fundacyjną niż katedra posiadały jedynie klasztory franciszkanów i dominikanów, których misja na Podolu rozpoczęła się już w latach 40. XIV w. W architekturze tych świątyń, mimo późniejszych przekształceń, wciąż widoczne są elementy gotyckie, takie jak ostrołukowe okna i przypory. 

Architektoniczny wygląd Kamieńca Podolskiego zaczął kształtować się w XVIII w., podczas odbudowy miasta po 27-letniej okupacji tureckiej (1672-1699) oraz zniszczeniach spowodowanych nieudanymi próbami jego odbicia - najpierw przez hetmana Jana Sobieskiego w 1673 r., a następnie dwukrotnie w latach 1687 i 1689. Najbardziej dotknięte zniszczeniami były okolice Rynku Polskiego. Działki znajdujące się w jego pierzejach oraz w kwartale śródrynkowym, po zakończeniu okupacji zostały wytyczone na nowo, w oparciu o średniowieczny układ urbanistyczny, i ponownie zabudowane w pierwszej połowie XVIII w. domami dwu- i trzykondygnacyjnymi. Na zabudowę mieszkalną miasta składały się również bardziej reprezentacyjne budowle zlokalizowane poza obrębem Rynku Polskiego. Były to niewielkie rezydencje z ogrodem lub ogrodzonym podwórzem. Przykładami takich obiektów są zachowany do dziś pałac Czartoryskich (znany również jako Dom Generałów Ziem Podolskich), pałac biskupa rzymskokatolickiego, budynek komendantury, oraz niezachowany pałac Jana de Witte przy Rynku Ormiańskim. 

Bezprecedensowym dokonaniem tego okresu stała się „katolicka fasada” miasta - fenomen urbanistyczno-architektoniczny (określenie użyte przez Olgę Płamienicką), nie mający odpowiednika w żadnym z miast Rzeczypospolitej, z wyjątkiem może Wilna, którego kościoły odbudowywane po wielkich pożarach w pierwszej połowie XVIII w. uzyskały jednolitą, późnobarokową formę architektoniczną. Zespół ten, składający z szeregu fasad kościołów i klasztorów, rozciągał się na długości niemal kilometra wzdłuż zachodniej krawędzi jaru, z północy na południe, i odgrywał kluczową rolę w urbanistycznej panoramie Kamieńca Podolskiego. Obok już istniejących czterech budowli sakralnych, wzniesiono także trzy nowe. Wśród nich najważniejsze miejsce zajmowała katedra, której fasadę pokrytą jasnym kamieniem i ozdobioną pilastrami kompozytowymi w wielkim porządku, ukończono w 1754 r. Po stronie południowej, najbliżej katedry, znajdował się kościół św. Katarzyny (rozebrany na początku XIX w.) oraz kompleksy klasztorne franciszkanów, dominikanek i trynitarzy. Z kolei od północy dalszy ciąg tej panoramy tworzyły zabudowania klasztorne oo. Jezuitów z kolegium i kościołem śś. Stanisława Biskupa i Stanisława Kostki oraz kościół Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Józefa należący do oo. Karmelitów Bosych. Świątynie te były dobrze widoczne z daleka, ponieważ niektóre z nich zostały wyposażone w dominanty architektoniczne. W oczy rzucała się jednowieżowa fasada kościoła franciszkanów, prezbiterium kościoła karmelitów ujęte dwoma wieżami, nieukończone wieże świątyni jezuitów, nadbudowana dzwonnica katedry, a przede wszystkim pozłacana statua Immaculaty o wysokości 3,5 m, wykonana w Gdańsku i ustawiona 10 maja 1756 r. na minarecie, znajdującym się przy fasadzie katedry, od północnej strony. Minaret ten był pamiątką po czasach, gdy świątynia pełniła funkcję meczetu sułtana Mehmeda IV. 

Architektem, któremu - na podstawie analizy form architektonicznych - przypisuje się stworzenie spójnej stylistycznie koncepcji późnobarokowej fasady Kamieńca oraz renowację większości tworzących ją kościołów, był generał major Jan de Witte (1709-1785) - komendant twierdzy kamienieckiej, fortyfikator i architekt. Do jego dorobku zalicza się również przebudowę świątyń dominikanów oraz ormiańskiej pw. św. Mikołaja, rekonstrukcję zabudowy centralnego placu i Ratusza Polskiego, budowę pałacu komendanckiego i budynku komendantury, a także modernizację miejskich fortyfikacji i obu zamków. Reprezentowane przez architekta formy klasycyzującego baroku, charakteryzujące się płasko rozczłonkowanymi elewacjami i oszczędnym detalem, zaliczane są do tzw. architektury fortecznej (określenie użyte przez Jerzego Kowalczyka), typowej dla inżynierów wojskowych, przyzwyczajonych do prostych, surowych w wyrazie rozwiązań formalnych. W kontraście do tych ascetycznych form pozostają dekoracje stiukowe we wnętrzach kościołów trynitarzy i dominikanów, będące dziełem innego, anonimowego twórcy, które stanowią wyjątkowe zjawisko w sztuce Podola. Dekoracje te pokrywają zarówno ściany, jak i sklepienia, tworząc porządkowe artykulacje oraz bogato zdobione obramienia ołtarzy, złożone z rokokowych ornamentów. 

Projektowaniem architektonicznym w Kamieńcu zajmował się nie tylko Jan de Witte, lecz także inni oficerowie wojskowego korpusu inżynierów, tacy jak Wilhelm Rippe, Archibald Andrew de Glajedeny Glower oraz Krystian Dahlke. Ich aktywność wywarła znaczący wpływ nie tylko na formowanie architektonicznego krajobrazu miasta, lecz także na późnobarokowy charakter całego regionu Podola, w którym Kamieniec pełnił rolę najważniejszego i zarazem jedynego ośrodka architektonicznego. 

Długotrwała, trwająca całe stulecie odbudowa Kamieńca Podolskiego nie zdołała przywrócić miastu jego dawnej świetności. 21 kwietnia 1793 r. - w wyniku II rozbioru Polski - Podole zostało wcielone do Imperium Rosyjskiego. Tym samym zakończył się okres, w którym Kamieniec Podolski należał do Rzeczypospolitej. Stare Miasto, jego obwarowania oraz fortyfikacje Zamków Dolnego i Górnego, zaniedbywane od początku XIX w., częściowo zniszczone podczas drugiej wojny światowej i rozbierane w czasach Ukraińskiej SRR, dziś dzięki współpracy polsko-ukraińskiej podnoszą się z ruin.

Metryczka obiektu
1374 – nadanie prawa magdeburskiego przez książąt litewskich Koriatowiczów
1379 – erygowanie biskupstwa kamieńskiego ze stolica w Kamieńcu Podolskim
1430–1672 – w granicach Rzeczypospolitej
1434 – utworzenie województwa podolskiego ze stolicą w Kamieńcu Podolskim
1672–1699 – okupacja turecka
1699–1793 – w granicach Rzeczypospolitej
1793–1918 – w granicach Imperium Rosyjskiego
1918–1991 – w granicach Ukraińskiej Republiki Radzieckiej
od 1991 – w granicach niepodległej Ukrainy