Davide Pacanowski urodził się 29 grudnia 1904 r. w Łodzi (w niektórych źródłach można odnaleźć również datę 04.01.1905; wynika to z tego, że rodzice wpisali syna do rejestru kilka dni po jego narodzinach. Taka też data widniała na dokumentach Pacanowskiego. Jednak faktyczna data narodzi to 29 grudnia 1904), w zamożnej, inteligenckiej rodzinie żydowskiej. Jego ojciec, Herman Pacanowski był właścicielem fabryki tekstylnej natomiast matka, Augusta Pacanowska, była artystką-rzeźbiarką. Davide był najstarszym z trójki rodzeństwa. Jego młodsze siostry to Felicja, która w 1932 roku wyjechała do Paryża na studia malarskie w Ecole de Paris oraz Erna - pianistka, która wraz z matką zmarła w obozie koncentracyjnym.

Davide wyrastał w rodzinie, w której kultura, sztuka, muzyka były niezwykle ważne. Za młodu marzył o możliwości podjęcia studiów za granicą, gdzie mógł poszerzać swoje intelektualne horyzonty. Jego upragnionym kierunkiem były Włochy, kraj umiłowany przez jego rodziców, którzy często jeździli tam na wakacje. Za swoje wybitne wyniki w nauce otrzymał stypendium rządu Włoskiego, dzięki któremu w 1923 roku mógł podjąć studia na wydziale architektury na Politechnice w Mediolanie. W trakcie swoich studiów pracował jako kreślarz i projektant w pracowniach takich architektów jak Giovanni Muzio (1923–1925), Alberto Aplago-Novello i Guido Ferazza (1927–1928), Alessandro Minali (1928–1929), Giuseppe De Finetti (1925–1927) - uczeń Adolfa Loosa oraz Gio Ponti. Wszyscy powyżsi zainspirowali młodego Pacanowskiego ideą architektury w jej „bogatym splocie racjonalizmu, klasycyzmu i modernizmu”.

Studia ukończył w 1928 roku przedstawiając projekt sali koncertowej z zastosowaniem najnowszych teorii akustycznych odbicia dźwięków, zastosowanych w tym czasie w Salle Pleyel w Paryżu. W tym samym roku zdał egzamin państwowy w Królewskiej Szkole Architektury w Rzymie (Regia Scuola Superiore di Architettura di Roma). W latach 1928–1929 uczęszczał na kurs z zastosowania żelbetu prowadzonego przez inżyniera Luigi Santarella. Aspekt technologiczny, innowacyjność czy zastosowanie elementów prefabrykowanych stanie się dla Pacanowskiego ważnym elementem jego działalności.

Po studiach, w latach 1929–1935, wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie w Londynie, Leeds i Leicester otrzymał pierwsze zlecenia. Następnie wyruszył do Paryża, gdzie współpracował z Societe d’Entreprise de Travaux Publics et Industriels, w studio Baffrey - Hennebique oraz w Bureau d’Etudes Delefosse Lecygne wykorzystując i pogłębiając swoją wiedzę o żelbetcie. Według źródeł, Pacanowski podczas swojego pobytu we Francji poznał Le Corbusiera, którego często odwiedzał w jego studio.

W 1935 powrócił do Włoch na zlecenie inżyniera Antonia Di Penta, który powierzył Pacanowskiemu pierwszy poważny projekt: Palazzo Di Penta przy placu Vittoria w Campobasso w regionie Molise. Di Penta chciał przerobić eklektyczną willę z 1920 roku należącą ówcześnie do Giuseppe Altobello, na nowoczesny budynek mieszkalny. Polski architekt wykonał „spektakularne i wyrafinowane dzieło nowoczesnej architektury”. W tym projekcie architekt odważnie zastosował innowacyjne, na ten czas, rozwiązania konstrukcyjne, wykorzystując do tego żelbet. Zrównoważone połączenie eksperymentów technologiczno-strukturalnych z wpisaniem bryły w miejski krajobraz oraz modernistyczne oblicze to cechy tego budynku, który był zupełnym novum we Włoszech w tamtych latach.

W 1937 roku Pacanowski został wpisany do Rejestru Architektów w Rzymie (Ordine degli Architetti di Roma), z której, na mocy wprowadzonych przepisów rasowych (29.06.1939, legge 1054 „Disciplina dell’esercizio delle professioni da parte dei cittadini di razza ebraica”), w 1940 roku został skreślony przez swoje żydowskie pochodzenie (wraz z nim z listy zostali skreśleni Angelo Di Castro, Romeo Di Castro, Umberto di Segni; 27 stycznia 2020 roku podczas symbolicznej ceremonii przywrócono nazwiska wszystkich żydowskich architektów na listę). Wykluczenie ze związku architektów oznaczało zakończenie jakiejkolwiek działalności zawodowej co uniemożliwiło żydowskim architektom pracy zarobkowej. W tym samym roku (1940) został aresztowany i internowany najpierw w Toskanii, a następnie w Sepino w regionie Molise, gdzie spędził kolejnych kilka lat. Według źródeł, na miejscu, dzięki wstawiennictwu archeologa Amadeo Maiuriego (1886–1963), Pacanowski został zaangażowany do badań nad wykopaliskami archeologicznymi Saepinum sannita/Altilia oraz wykonał, trwającą wiele lat, renowacje mauzoleum Gajusza Enniusza Marsusa. Z relacji córki, Mirty, Pacanowski architekt bardzo zżył się z lokalną społecznością, był niezwykle lubianą i szanowaną osobowością. W 1950 roku, w dowód wdzięczności za swój wkład, pracę i zaangażowanie otrzymał honorowe obywatelstwo gminy Sepino. W 1954 roku Pacanowski otrzymał z kolei obywatelstwo włoskie. Uregulowanie prawnego statusu we Włoszech z pewnością było dla architekta wielką ulgą szczególnie po niespokojnych latach wojny. Pozwoliło mu to nie tylko z pełnym zaangażowaniem kontynuować swoją karierę zawodową, ale także skupić się na swoim życiu prywatnym. W wieku 54 lat Pacanowski poślubił Lidię Sterle, z którą doczekał się trójki dzieci: Ermanno, Andrea i Mirta.

Po wojnie Pacanowski w pełni powrócił do swojej pracy zawodowej. W swojej długiej karierze (architekt pracował niemal do końca swojego życia), projektował wille jednorodzinne, budynki mieszkalne, usługowe, biurowe a także szkoły, kościół, głównie w Rzymie, w Neapolu a także Campobasso, Sepino, Foggia. Brał udział w powojennych pracach rekonstrukcyjnych mostów oraz w licznych konkursach i przetargach (m.in. rekonstrukcja wiaduktu w Ariccia (1946), rekonstrukcja mostu S. Niccolò we Florencji (1946), rekonstrukcja mostu nad rzeką Arno w Terranova Bracciolini (1946) oraz w San Giovanni (1946)). W 1949 roku stworzył projekt siedziby Ambasady Polskiej w Rzymie. W Rzymie wziął udział w projektowaniu odcinka linii metra Roma Termini - Osteria del Curato oraz Roma Termini - Piazza Risorgimento (1960–61). Ponadto Pacanowski zajmował się także aranżacją wnętrz oraz projektowaniem ogrodów.

Wille
W latach 1946–57 Pacanowski realizował głównie architekturę rezydencjonalną w Rzymie (palazzina SCIE in via S. A. Merici, 1949; Due palazzine a via Monti Parioli, 1951) i w Neapolu (palazzine Laudiero in via Petrarca, 1950; palazzine Borselli in via Petrarca, 1954; palazzina Baratta in via Nevio, 1957).

Przełomowym projektem okazała się, zrealizowana w latach 1952–1955, willa Crespi położona na zboczu wzgórza Posillipo w Neapolu. Dzielnica ta w latach 50tych stała się atrakcyjnym miejscem dla architektów do eksperymentowania z architekturą rezydencjalną w jej nowoczesnym wydaniu. Pacanowski, wykazując się niezwykłą maestrią wpisania bryły w profil wzgórza, zaprojektował modernistyczną willę, która olśniewa swoim otwartym planem, nadwieszonymi, podłużnymi tarasami i ogrodem na dachu.

Złożona z trzech kondygnacji willa o białej elewacji zlewa się z licem trawertynowej skały. Pierwsza kondygnacja, która znajduje się na wysokości jezdni, to część dzienna willi - salon z łukowo zakrzywioną ścianą i tarasem, na który cienie rzuca brise-soleil. W dwóch poniższych kondygnacjach znajdują się sypialnie. Horyzontalne linie tarasów przecina masywna kolumna, która idealnie wpisuje się w sąsiedztwo, znajdujących się po obu stronach willi, sosen śródziemnomorskich - również będących elementem całej kompozycji. W 1956 roku magazyn Epoca (nr 324) wymienił willę Crespi jako jedną z „najpiękniejszych na świecie”. W tym samym roku fotografie tejże willi zostały wystawione podczas Międzynarodowej Wystawy Architektury w San Paolo Brazylii w 1956.

Kolejnymi willami zaprojektowanymi w tej samej modnej dzielnicy Neapolu, były Villa Maderna (1959) z charakterystycznym, płaskim dachem, który pierwotnie pokryty była roślinnością oraz Villa Bruni Platania (1957). Wszystkie one są przykładami inspiracji Le Corbusierowej wyrafinowanej, modernistycznej architektury wpisanej w krajobraz, z otwartym planem i wielkimi tarasami.

Budynki mieszkalne
Do najważniejszych należy zaliczyć projekty zrealizowane w Neapolu (INA-CASA Secondigliano, 1957–1962), INA-CASA w Caserta (1956–1960) i w Benevento (INA Assitalia 1959–1965, INA-CASA Rione Libertà 1956–1965) czy budynek mieszkalny na via Petrarca w Neapolu (1950–1959). Budynki charakteryzują się modernistyczną fasadą o regularnych tarasach i wyraźnych inspiracjach architekturą Le Corbusiera.

Pacanowski projektował także całe kompleksy mieszkaniowo-usługowe, w których przebijał funkcjonalny rygor, przemyślany plan zarówno architektury jak i terenów zielonych a także zastosowanie elementów prefabrykowanych. Takim przykładem jest, zaprojektowany w latach 80tych, zespół mieszkalny w Castello di Cisterna w Neapolu, stworzony dla ofiar trzęsienia ziemi. Kompleks zawierał w sobie także żłobek, przedszkole, szkołę podstawową i centrum sportowe.

Budynki usługowe
Do najważniejszych projektów budynków usługowych należy wymienić 5cio piętrowy kompleks biurowy pierwotnie zaprojektowany dla firmy telekomunikacyjnej SET (TELECOM) w Neapoli (1959–1966). Dziś budynek jest siedzibą Uniwersytetu „Parthenope”. Na około 35 000 m2 znajdą się sale wykładowe, biura, sekretarkach, sale konferencyjne, stołówka oraz kilkupiętrowy parking. Elementem projektu było także zaaranżowanie dziedzińca i przestrzeni zielonej wokół budynku wysokimi drzewami.

Innymi przykładami podobnych realizacji są budynki ENEA (ówcześnie CNEN - Comitato Nazionalre per l’Energia Nucleare) w Rzymie oraz fabryka szkła w Carini (1975-1977).

Wyjątkowym projektem Pacanowskiego jest kościół Św. Antoniego z Padwy w Foggia zrealizowany w latach 1966–1979.

Sugestywna architektura jest swoistym hołdem Pacanowskiego oddanym architekturze Le Corbusiera. Żelbetowa, nieregularna bryła masywnego dachu kontrastuje z niejednolitą bryłą kościoła wykonaną z zakrzywionych ścian pokrytych prefabrykowanymi bloczkami betonowymi o ciepłym odcieniu brązu. Całość sprawia wrażenie niezwykle organicznej budowli o silnych inspiracjach kaplicy w Ronchamp.

Projekty Pacanowskiego charakteryzowały się dbałością wpisania bryły w środowisko naturalne, klarownością języka architektonicznego, oryginalnością elementów i materiałów konstrukcyjnych (ze szczególnym wykorzystaniem potencjałem żelbetu), będących wynikiem eksperymentów architekta w nurcie nowoczesnej architektury powojennej

„Jego logiczny proces, który scala wszystkie działania, w których dobór form, różne rozwiązania plastyczne, pomysły konstrukcyjne, tematy krajobrazowe, tworzą jego własny „styl” architektoniczny. Motywy śródziemnomorskie i purystyczne, psychologizm Loosa, styl Le Corbusiera i innowacje techniczne, przeplatają się w całej jego twórczości, w której widoczne jest zdecydowane potępienie „fałszywej architektury” i wyartykułowane zainteresowanie konstruktywnym potencjałem żelbetu i szkła.

Obok architektury pasją Pacanowskiego była kultywacja roślin i kwiatów. Napisał nawet kilka tekstów do czasopism związanych z tą tematyką. W jednym z nich opowiedział o swoim ulubionym rodzaju kaktusa Selenicereus grandiflorus (cereus wieolwiatowy), który kwitnie tylko jednej nocy w roku. Zamiłowanie do natury można dostrzec w realizacjach architekta, który swoje projekty idealnie wpisywał w środowisko naturalne bez jej dominacji lub degradacji. Jak pisze Massimiliano Savorra: „Jego projekty odzwierciedlają uważny eksperymentalizm, poprzez który poszukuje harmonii pomiędzy projektowaną przestrzenią a krajobrazem”.

Z kolei M. L. Neri w książce Davide Pacanowski. Decano podkreśla: „Natura/człowiek/struktura/forma - to słowa klucze do interpretacji jego wymiaru architektury”.

* * *

Davide Pacanowski zmarł w 1998 roku w Rzymie w wieku 92 lat. Za specjalną zgodą rabina, jego ciało zostało skremowane a jego prochy spoczywają na cmentarzu Campo Verano w Rzymie. Córka architekta - Mirta, wspomina swojego ojca następująco:

„Mój ojciec był lubiany przez wszystkich. Miał niezwykłą charyzmę. Nigdy nie szedł na kompromisy i dzięki temu nadawał sens wielkim wartościom istnienia. Prowadził niezwykłe życie, ciągle był w ruchu. […] Moje najsilniejsze wspomnienie to jego oczy, z których biła lojalność, radość i spokój.”

Przy pisaniu niniejszego tekstu wsparcie okazała rodzina architekta: córka Mirta Pacanowski oraz syn Andrea Pacanowski, którym w tym miejscu pragnę bardzo podziękować.

W 2017 roku rodzina przekazała do Centralnego Archiwum Państwowego (Archivio Centrale dello Stato) całe archiwum związane z działalnością architekta. Inwentarz z biografią, wykazem projektów oraz opisem opracowanych dokumentów można pobrać w formie pdf ze strony internetowej.