Część cyklu artykułów, tym razem związana z „dyecezyą” mińską. W tekście przedstawiona jest pokrótce historia tych terenów, zaś w dalszej części wymienione zostają główne miejscowości, mm.in. Dubrowy, Zasław czy Stołowicze. Każdej miejscowości poświęcony jest co najmniej akapit, w którym streszczona jest historia danego miejsca oraz jego związki z Polską (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany”, Warszawa 1913, nr 27, s. 6-9, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Diecezja mińska.

Srodze zniszczony przez Tatarów w końcu wieku XVI Bobrujsk niebawem podźwignął się z upadku i słynął szczególnie za Władysława IV, ku czemu niemało się przyłożyli jezuici, zakładając tam szkoły (np. akademicką podwydziałową), szerząc w ogóle oświatę. Za Jana Kazimierza jednak Bobrujsk znowu przechodził ciężkie koleje: zdobyty i złupiony przez dzikie hordy kozackie długo nie mógł być odebrany napastnikom, lubo wojska nasze oblegały go pod dowództwem mężnych wodzów: Gąsiewskiego i Wołłowicza. Dopiero Janusz Radziwiłł, po zdobyciu Mozyrza, podsunął się pod Bobrujsk i zmusił Kozaków do poddania się. Z liczby kilkunastu do r. 1815 parafii olbrzymi dekanat bobrujski posiada obecnie tylko 4: w Bobrujsku, Klusku, Chromcach i Świsłoczy. Kościół w Hłusku boleśnie na sobie odczuł rządy Sęczykowskiego, jako dziekana bobrujskiego. Starożytna ta mieścina, nad rzeką Ptyczą, za Rzeczypospolitej należała do województwa nowogródzkiego. W w. XV stanowiły dobra hłuskie własność Holszańskich, potem Połubińskich, Chodkiewiczów, wreszcie w XVII w. należały w połowie do Połubińskich, w drugiej zaś połowie do Czartoryskich. Hłusk posiada ładną świątynię, fundacji dawnych swych właścicieli, bardzo bogato ongi uposażoną i zawierającą kosztowne naczynia kościelne, szczerozłote, wysadzane drogimi kamieniami. W dobie popowstaniowej kościół hłuski postanowiono zamknąć, ku czemu podobno bardzo zachęcała jego zawartość. „Kanonik” Sęcz., nie wiedząc zapewne o zamiarze administracji co do aneksji Domu Bożego, okradł go: wywiózł wszystkie przedmioty najkosztowniejsze i sprzedał je Żydom. Nigdy chyba tak dosadnie się nie sprawdziło znane przysłowie: „Nie ma tego złego, co by na dobre (czasem) nie wyszło” - jak w tym wypadku. Pan „kanonik” swym czynem nie tylko uwolnił wiernych od swej persony, gdyż go zamknięto na 2 lata w klasztorze franciszkanów w Grodnie, a potem wyssłano z kraju naszego do Taszkientu na kapelana wojskowego, lecz i wybawił kościół hłuski od zagłady: od chwili okradzenia go przez S. nie spędzał on już więcej snu z powiek administracji; aneksji jego zaniechano, starodawna świątynia ocalała i istnieje dotąd. Dziwnie się czasem plecie… Na zakończenie swych luźnych uwag o diecezji mińskiej, pozwolę sobie podać jeszcze czytelnikom nieco wiadomości o tych miejscowościach, których mieszkańcy po powstaniu styczniowym zostali wcieleni do wyznania urzędowego, o czym jest mowa wyżej, a także o najstarszej w całej diecezji parafii w Hujnie. Dubrowy, zwane także i Dąbrowy, osada starożytna w pow. mińskim, na pograniczu pow. wilejskiego, o milę od Radoszkowic. W pobliżu Dubrow leży tradycyjna Góra Dziewicza, albo Dziewicza Góra. Przechowuje się o niej dotąd podanie wśród ludu, że na tej wyniosłości mieszkała ongi urocza dziewoja, o której rękę ubiegali się jednocześnie dwaj młodzieńcy. Temu postanowiła dziewica oddać swą rękę, który w gonitwie prześcignie swego współzawodnika. Wyścigi te atoli były w skutkach opłakane: obaj z wyczerpania padli nieżywi. Ludność miejscowa - jak głosi dalej podanie - za karę żywcem białogłowę pogrzebała; obu młodzieńców pochowano w grobie wspólnym. Nad jej grobem urosła brzoza płacząca, na ich mogile dwa dęby. Drzewa te dotąd się przechowały i starsi ludzie wskazują na nie jako na dowody potwierdzające opowieść powyższą, przy czym samą nazwę Dubrow wywodzą od owych dwóch dębów. Takie jeszcze podanie o górze przy Dubrowach: stał na niej ongi wspaniały kościół, który się zapadł potem w ziemię w czasie mszy, wraz z całą zawartością, dzwonami, nawet księdzem i organistą. Dzwony słychać jakoby i teraz pod ziemią. Dubrowy - to miejsce urodzenia Bened. Dybowskiego, przyrodnika polskiego. W XVI wieku Dubrowy należały do Radziwiłłów, w XVII w. do Hlebowiczów i Sapiehy, wojewody wileńskiego, w XVIII w. do Adama Chmary, wojewody mińskiego, który też zbudował tam kościół parafialny, zabrany po powstaniu r. 1863 na cerkiew. Stanowiły ongi Dubrowy część hrabstwa zasławskiego. W XIX wieku Dubrowy należały do Prószyńskich, potem do Libańskich. Co do aneksji w 1806 r. kościoła dubrowskiego i zaliczenia miejscowej ludności katolickiej do liczby wyznawców prawosławia, garść pozostałych katolików, którzy nie ulegli i maskaradzie religijno-politycznej się nie poddali, włączono do parafii sąsiedniej w Rakowie. Zasław. Zasław litewski, przezwanego obecnie „Zasławiem”, nie powinniśmy utożsamiać z Zasławiem wołyńskim, miastem dzisiaj powiatowym, ongi stolicą księstwa zasławskiego. Zasław litewski, w pow. mińskim, o 2 mile od Mińska litewskiego, leży nad Świsłoczą. Należał ongi do Hlebowiczów, potem do Sapiehów, Przezdzieckich, wreszcie do Prószyńskich. Skonfiskowany podczas powstania, przeszedł w posiadanie p. Chomientowskiego, od którego pozwolono niedawno odkupić go spadkobiercom dawnych właścicieli, Prószyńskich. Do 1852 r. Zasław posiadał klasztor dominikanów i przy nim kościół, oprócz tego zaś drugi kościół parafialny. Klasztor skasowano podczas ogólnej rugacji klasztorów na Litwie, w r. 1832, kościół zaś dominikański obrócono na cerkiew. W r. 1886 takiż los spotkał i kościół parafialny. Tym więc sposobem liczba Domów Bożych w Zasławiu z 2 spadła do 0. Przed trzema laty wzniesiono w Zasławiu kaplicę. Wołma. Aż trzy Wołmy posiada b. województwo mińskie, w tym dwie w pow. mińskim, trzecią w ihumeńskim. Najbardziej jest znana Wołma w pow. mińskim, miasteczko i dobra, w pobliżu Kajdanowa. Do roku 1866 Wołma posiadała starożytny kościół parafialny, wzniesiony w r. 1474-6 przez Domaszewiczów. W r. 1866 kościół przerobiono na cerkiew, parafię zaś podzielono na dwie części i wcielono częściowo do parafii w Rakowie, częściowo zaś w Kamieniu. Rubieżewicze, również w pow. mińskim, własność ongi Radziwiłłów, potem Wittgensteinów (przez księżniczkę Stefanię Radziwiłłównę). W końcu XIX w. zostały sprzedane Rosjaninowi przez księżnę Hohenlohe, siostrę Wittgensteina, z nakazu władzy: księżna H. jest pruską poddanką. Kościół parafialny rubieżewicki wraz z większością parafian w r. 1866 zabrano na prawosławie. Stołowicze, czyli Stołowicze, położone w pow. nowogródzkim, nad Szczarą, pomiędzy Słonimem a Nowogródkiem. W połowie XV w. Kazimierz Jagiellończyk nadał Stołowicze Niemirowi Romanowiczowi, stolnikowi. W XVI w. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, zwany Sierotką, wraz z Rotnicami, dobrami pobliskimi, nadał Stołowicze zakonowi kawalerów maltańskich, zastrzegając, aby w tej nowej komandorii Radziwiłłowie mieli pierwszeństwo, oraz, aby szlachta polska z Litwy miała większe przywileje od szlachty koronnej. Pierwszym komandorem był syn Sierotki, Zygmunt. Wykształcony we Włoszech, posiadał dużo smaku artystycznego i przyłożył się do upiększenia Stołowicz pod względem architektonicznym, co dość skutecznie i radykalnie w XIX w. zniszczono i zepsuto. Po Zygmuncie Radziwille komandorami stołowickimi byli kolejno: dwaj bracia Judyccy, Michał Pac, Michał Dąbrowski, hr. Maurycy de Saxe, syn poboczny Augusta II i Urszuli Bohuszówny, stolnikówny litews. Za Augusta III odjęto komandorię lrr. de Saxe i dano Bartł. Stecckiemu, po którym objął ją Mikołaj Radziwiłł, ordynat kiecki. Wreszcie jego syn, Ludwik, który był ostatnim komandorem stołowickim. Po drugim rozbiorze Rzeczypospolitej zakon Kawalerów Maltańskich rozwiązano, dobra i miasteczko Lachowicze wcielono do ordynacji kleckiej, przy czym samo miasto wyniesiono do godności głównego grodu ziemi stołowickiej, tak jak Nowogródek był miastem naczelnym ziemi nowogródzkiej, Słonim zaś ziemi słonimskiej. Trwało to jednak krótko. Po trzecim rozbiorze Polski i utworzeniu przez Katarzynę w roku 1795 guberni Słonimskiej ziemię słonimską skasowano. Dekanat słonimski liczył do r. 1865 jedenaście parafii, z których po powstaniu styczniowym skasowano 8. W roku 1888 zniesiono ten dekanat stołowicki, włączając go do nowogródzkiego, kościół zaś przerobiono na cerkiew, przy czym zabrano i ślicznie rzeźbioną w Rzymie statuę Matki Boskiej Loretańskiej. Zadtwiej, położony również w pow. nowogródzkim, posiadał do r. 1866 dawny kościół, który obrócono na cerkiew, zapędzając wiernych do innej owczarni. Lachowicze, ongi w województwie nowogródzkim, obecnie w pow. słuckim, posiadają jeden z nielicznych w kraju meczetów tatarskich. W XVII w. Lachowicze należały do Chodkiewiczów. Słynny nasz hetman, Karol Chodkiewicz, wzniósł w Lachowiczach zamek, który był ulubionym miejscem jego pobytu. Stanowiły potem Lachowicze własność Sapiehów, w dobie zaś rozbiorowej Ignacego Massalskiego, biskupa wileńskiego. Ponieważ Lachowicze były wtedy twierdzą, przeto na sejmie uchwalono, aby tą fortecą władało państwo. Biskupowi Massalskiemu dano w zamian trzy starostwa na Żmudzi. Jako twierdza Lachowicze odegrały pewną rolę w naszej historii, mianowicie w XVII i XVIII w. Na przykład, w r. 1661 Judycki, wojski rzepecki, uporczywie bronił tej fortecy, mężnie odpierając ataki moskiewskie pod dowództwem Chowańskiego i trzymał go pod twierdzą tak długo, aż nadciągnął ze swym wojskiem Stefan Czarniecki wraz z hetmanem Pawłem Sapiehą. Nieprzyjaciela napastującego wojsko polskie zniosło całkowicie, zdobywając obóz wraz z wielkimi kosztownościami. Opis tej sławnej bitwy zamieścił Pasek w swych „Pamiętnikach” na str. 90. Jan Kazimierz uwolnił w nagrodę dobra Judyckiego od wszelkich podatków na lat 30 i wypłacił mu 21 400 złotych tytułem bonifikacji za poniesione w dobrach uszczerbki. W pierwszej połowie XVIII w. Lachowicze, w których się zamknął Mazepa, stronnik Stanisława Leszczyńskiego, z wielkim trudem, kosztem ogromnych ofiar były zdobyte przez wojska Piotra Wielkiego. Kościół samy lachowicki, wzniesiony przez Karola Chodkiewicza, gdy spłonął doszczętnie, odrestaurował Michał Massalski, hetman wielki litewski. W podziemiach tego kościoła, w r. 1806 zabranego na cerkiew, spoczywają zwłoki Tadeusza Rejtana, o czem niewielu z nas pamięta, a jeszcze mniej wie! W końcu XVIII w. było utworzone hrabstwo lachowickie przez Szymona Kossakowskiego. Do rodziny Kossakowskich należą też Lachowicze obecnie. Hajna, nad rzeką tejże nazwy, ongi własność wielkich książąt litewskich. Wspomniałem już wyżej, że w Hajnówce ufundowano za Jagiełły jeden z siedmiu najstarszych kościołów na Litwie. Roku jego powstania niepodobna ściśle określić: Długosz, Kromer, Stryjkowski i Marcin Bielski różnią się nieco pod tym względem. Niewątpliwie jednak świątynia tu powstała w r. 1386 lub 1387. Pierwotny kościół drewniany po 400-letnim jego istnieniu z gruntu przebudowali: Radziwiłł i Cydzik (rok 1788). W roku 1885 świątynię zabrano na cerkiew, parafian zaś przyłączono do parafii w Łohojsku, po zaanektowaniu na rzecz skarbu lub duchowieństwa prawosławnego rozległych dóbr kościelnych, nadanych ongi przez jego fundatorów. Zygmunt I Stary obchodził ongi w Hajnówce nader uroczyście zwycięstwo nad Moskwą, odniesione przez nasze wojska pod dowództwem Konstantego Ostrogskiego. W połowie XVII w. starostą w Hajnówce był Mikołaj Sapieha, sławny ze swej wiary w gusła i walki z czarownikami, z którymi się procesował i wyjednywał na nich w Nowogródku, w sądzie trybunalskim, dekrety śmierci.