Tekst opatrzony ilustracją, w którym przedstawiona jest pokrótce historia położonego nad Bugiem Sokala. Przypomniane są najdawniejsze znane dzieje miasta, poczynając od XIV wieku. Wspomnianajest historia wojenna, a także kwestia budowy kościoła rzymskokatolickiego, związanego z postacią ks. bp Władysława Bandurskiego, pochodzącego z tych terenów (Źródło: „Wschód”, Lwów 1939, nr 119, s. 6, za: Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Powiatowe miasto Sokal

Powiatowe miasto Sokal, położone nad Bugiem w okolicy falistej, należy do znaczniejszych osad miejskich w północnej części województwa „lwowskiego”. O najdawniejszych dziejach Sokala niewiele wiemy. Istniał on już na pewno w wieku XIV. W roku 1424 książę Ziemowit Mazowiecki nadał miastu prawo magdeburskie i od tej chwili zaczynają się właściwe dzieje miasta. W roku 1462 ziemia bełzka została zamieniona na województwo, w którym Sokal z okolicznymi wsiami stanowił odrębny okręg „starostwem sokalskim” zwany. 

Odtąd wystawiony na częste napady hord tatarskich dzieli Sokal wszystkie klęski i nieszczęścia, na jakie narażone były ziemie kresowe w XVI i XVII wieku. I tak w r. 1499 Tatarzy, zniszczywszy okolice Bełza, wyrządzili też niemałe szkody Sokalowi. W latach 1502 i 1503, 1509 i 1511 zaznało miasto tych samych losów, kiedy to syn Mendli Gireja, Achmet, niszczył Ruś Czerwoną. Po tych napadach nadszedł rok 1519, pamiętny nie tylko w dziejach miasta, lecz i w dziejach ziem polskich, w tym bowiem roku Tatarzy, zniszczywszy jak nigdy przedtem ziemie ruskie, stanęli koszem pod Sokalem. Niezliczone łupy i jasyr były dowodem, że wyprawa udała się pohańcom. 

Z przeciwnej strony (na prawym brzegu Bugu) nadciągnęło wojsko polskie pod wodzą hetmana Mikołaja Firleja i Konstantego ks. Ostrogskiego w liczbie około 5000 przeciw 80-tysięcznej hordzie tatarskiej. Książę Konstanty Ostrogski nie radził przeprawiać się przez rzekę, lecz zaczekać na chwilę, kiedy Tatarzy zaczną przeprawkę. Większość jednak rycerstwa domagała się natychmiastowego boju. Uległ żądaniu temu hetman i rozpoczął bitwę. Mimo zaciętego boju wynik walki był dla polskiego oręża niepomyślny. Poległo wprawdzie 4000 hordy, ale i ze strony polskiej padło przeszło 1200 rycerstwa. Pamiętna ta bitwa stoczona została w dniu 2 sierpnia 1519 r. 

Dzień ten był świadkiem niezwykłego męstwa i miłości Ojczyzny. Pomiędzy tymi, którzy koniecznie domagali się boju, był Fryderyk Herburt. Gdy ujrzał porażkę swoich, zawołał: 

„Boże tego nie daj, abym ja przy mej miłej braci gardła nie miał dać” 

- i rzucił się z drzewcem złamanego proporca na wrogów, bił się z nimi do ostatniego tchu i poległ śmiercią bohatera na polu chwały. Chwile te opisuje wiersz Sępa-Szarzyńskiego p.t. „Pieśń o Frydruszu, który pod Sokalem zabit od Tatarów roku Pańskiego 1519”. 

„Mężny Frydrusz, gniewy szlachetnymi zapalon z zamku z krzyki rycerskimi wypadł i przeszedł zastęp niezliczony, Swą i tatarską prawie krwią zjuszony. Tam zaś by tygrys, gdy swe baczy dzieci, Między myśliwcy, choć tysiąc strzał leci, Wpada w pośrodek, nie o ratunek dbając, Ale o pomstę, szkodzi i konając. Taki był on mąż, widząc swój lud zbity, drugi związany; aż go znamienity duch ze krwią odbiegł; padł! Krzyknął bezbożny zastęp i więźnie; lecz był okrzyk różny. O, cny rycerzu! Nie tylko szczęśliwie duch twój z wielkimi bohatyry żywie; i tu dokąd Bug cichy, wody swoje niesie do Wisły, dotąd imię twoje trwać będzie w ustach ludu rycerskiego”. 

Jeszcze przed tą klęską, bo w roku 1506 nadał król Aleksander na sejmie lubelskim przywilej, mocą którego z powodu kilkukrotnego spustoszenia miasta przez Tatarów, uwalnia mieszkańców Sokala od wszelkich podatków, ciężarów, ceł i targowego do lat dziesięciu. Mimo powyższego przywileju miasto nie podniosło się, a klęska w roku 1519 była ciosem niezmiernie ciężkim. Na mocy przywileju Zygmunta I Starego miasto zostało przeniesione na prawy brzeg Bugu, zostawało pod bezpośrednią opieką warownego zamku, chociaż nie chroniło to od dalszych łupieży tatarskich. I za następnych królów, jak od Zygmunta Augusta, Batorego i Zygmunta III Wazy otrzymuje miasto przywileje mające podnieść je pod względem gospodarczym, ale miasto w dalszym ciągu cierpiało bardzo od napadów tatarskich i częstych pożarów. 

Ciężkie chwile przeżywał Sokal w czasie buntów kozackich. Pierwszą wzmiankę o Kozakach pod Sokalem mamy z czasu, kiedy Chmielnicki, zaniechawszy oblężenia Lwowa, dążył pod Zamość w roku 1648. Wtedy to szlachta tłumnie zebrana w murach klasztoru wstrzymała nawałę kozacką i zmusiła do odwrotu. W lipcu 1649 r. zbiera się zwołane przez króla Jana Kazimierza pospolite ruszenie pod Sokalem. Stąd wyruszył król do Toporowa, a później ciągnął na odsiecz Zbaraża. Tu również pod Sokalem zbierały się wojska w roku 1651 na wyprawę berestecką, zakończoną świetnym zwycięstwem. Nie jedną jeszcze burzę przetrwał Sokal. 

Nadszedł rok 1655, Chmielnicki wraz z wojskiem moskiewskim oblegał Lwów, ale bezskutecznie. Wówczas też, według pamiętnika klasztornego, Chmielnicki zniszczył Sokal, a klasztor cudem ocalał. W r. 1656, w ostatnich dniach kwietnia, wyruszył król Jan Kazimierz ze Lwowa, a dążąc na Sokal i Zamość ku Warszawie, wstąpił do kościoła w Sokalu. Była to chwila, kiedy w czasie najazdu szwedzkiego naród budzić się począł z odrętwienia i nabierać nadziei w zwycięstwo. W r. 1671 uległo miasto Sokal zupełnemu zniszczeniu wskutek pożaru. Przy końcu roku 1702 generał szwedzki Stenbock zajął miasto, złupił je wraz z oboma klasztorami. 

W Bernardyńskim klasztorze zabrał olbrzymie skarby, tu bowiem okoliczna szlachta złożyła swoje dostatki. W r. 1704 stanął obozem pod Sokalem król August II. Było to po sandomierskiej konfederacji. Król, opuściwszy Sandomierz, zbliżał się do Lwowa, widząc jednak, że za nim postępuje cała potęga szwedzka, ustąpił w bok z wojskiem swoim od Jarosławia ku Ulanowu, potem do Sokala. W Sokalu połączyło się z królem wojsko moskiewskie pod kniaziem Golicynem. (W cztery lata później, t.j. w roku 1708, uderzył Adam Sieniawski, przeciwnik króla Leszczyńskiego, pod stojące pod Sokalem wojsko litewskie i zmusił je do odwrotu). 

Wojny, pożary, kontrybucje, przejścia wojsk, wszystko to przyczyniło się do upadku miasta. Ostatnim starostą z ręki króla polskiego był Kazimierz Poniatowski. Za zezwoleniem króla ustąpił on starostwo Fr. Salezemu Potockiemu w r. 1768, a po tegoż śmierci przeszło ono na syna Stanisława, od którego odebrał rząd austriacki wszystkie dobra do starostwa w Sokalu należące. W naszych czasach pożoga wojenna, inwazje rosyjska, ukraińska, bolszewicka zniszczyły miasto ogromnie. 

Stan zupełnego zaniedbania trwał do czasu objęcia gospodarki miasta przez komisarza miasta z współudziałem Rady Przybocznej. Przeprowadzono elektryfikację miasta, która rozwinęła się ku pożytkowi mieszkańców. Ponaprawiano budynki szkolne i uporządkowano place miejskie. Później powstała właściwa Rada miejska z wyboru, rozwój miasta wszedł na lepsze tory. Posunęła się naprzód sprawa budowy kościoła rzym.-kat. jako pomnika wielkiego Syna ziemi sokalskiej Ks. Biskupa Władysława Bandurskiego. Przeprowadzono umiejętnie dalszą sanację stosunków gospodarczych i finansowych gminy. 

Liczy Sokal przeszło 12 tysięcy ludności, w tym 36 proc. Polaków, 24 proc. Rusinów i 40 proc. Żydów. Sokal ma przed sobą wielkie możliwości rozwoju, może i powinien stać się piękną placówką kultury polskiej na terenie Małopolski Wschodniej.