Kościół rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła w Porozowie (biał. Поразава) zbudowany w latach 1820-1828.

Historia

Pierwszy drewniany kościół został wzniesiony w roku 1460 przez Jana Rymwida pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny oraz śś. Piotra i Pawła Apostołów i śś. Wojciecha i Jerzego męczenników. O jego wyglądzie brak wiadomości, zapewne był drewniany, podobnie jak kolejny, opisany w roku 1633, z przylegającą od południa kaplicą Matki Boskiej, nowo wówczas zbudowaną kosztem Elżbiety Massalskiej. Znajdować się w nim miały trzy ołtarze: główny fundacji Zofii Hulikowej, poświęcony w roku 1618, z obrazem „Koronacja Marii”, oraz dwa boczne - stary i nowo sprawiony - oba z obrazami Matki Boskiej. Kościół ten przetrwał do 1668 R., kiedy określono go jako stary. Zapewne jeszcze w tym samym roku lub niedługo później został ukończony nowy, o którym bp Mikołaj Słupski zapisał w roku 1675, że jest „wielkim kosztem i wspaniałej struktury wzniesiony przez ks. Benedykta Żuchorskiego, kustosza wileńskiego”.

Następny kościół, wystawiony w roku 1715 przez Jana Jankowskiego, dziekana różańskiego, i Kazimierza Krupowicza, plebana porozowskiego, został w 1732 r. poświęcony przez bpa Józefa Michała Karpia pod wezwaniem Wniebowzięcia Marii Panny. Był drewniany, długości 30 m, z dwiema wieżami w fasadzie i pobitą blachą wieżyczką na sygnaturkę. We wnętrzu znajdowały się trzy dwukondygnacyjne, snycerskie ołtarze, srebrzone i złocone. Ołtarz główny z rzeźbami św. Piotra i św. Pawła, w polu środkowym umieszczony był obraz „Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny” ze złoconym napisem: „Ave Maria gratia plena”, podtrzymywanym przez srebrzone rzeźby aniołów.

Kościół ten spłonął w roku 1767 podczas pożaru miasteczka. W roku 1769 staraniem proboszcza ks. Jerzego Cywińskiego i Antoniego Kazimierza Tyszkiewicza, generała wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, oraz z pomocą parafian wystawiono czwartą już na tym miejscu, drewnianą świątynię, która otrzymała wezwanie śś. Piotra i Pawła Apostołów. Była ona „struktury wyniosłej”, z wieżą zwieńczoną hełmem z krzyżem, kryta gontem, na kamiennym podmurowaniu, z dwiema murowanymi kryptami, będącymi miejscem pochówku Zawiszów, rejentów trockich. Z opisu z roku 1784 wynika, że w dolnej kondygnacji fasady stały na postumentach figury św. Piotra i św. Pawła, wieża malowana była na czerwono i zielono. Ołtarz główny stolarskiej roboty, „na optykę” malowany, dwukondygnacyjny, ujęty w bramki, na których stały konturowo wycinane z deski, malowane figury św. Piotra i św. Pawła, z obrazem Trójcy Świętej w polu głównym i Opatrzności Boskiej w asyście aniołów z trybularzami w drugiej kondygnacji.

Kościół spalił się 12 maja 1797 r. od uderzenia pioruna. Na jego miejscu postawiona została drewniana kaplica ofiarowana przez Wincentego Tyszkiewicza, referendarza litewskiego, do której nakładem plebana Tadeusza Adamowicza dobudowano szopę z zakrystią. Kaplica dorównywała niemal wielkością dawnemu kościołowi, pod zachowaną ze spalonej świątyni ceglaną posadzką nadal istniały dwie krypty.

23 czerwca 1819 r. administrację parafii porozowskiej objął ks. Michał Grabowiecki, który został zobowiązany do wystawienia nowego kościoła. W tym samym roku sprowadził architekta Marcina Ciunkiewicza w celu przygotowania specyfikacji materiałów „na wymurowanie kościoła porozowskiego w wielkości i strukturze takiej, jak parafialny roski”, a w roku 1820 zawarł z nim kontrakt na budowę, dostarczając opracowany przez siebie rysunek. Zasadniczą część kosztów ponieśli proboszcz oraz miejscowi ziemianie: Ksawery i Tomasz Zawiszowie. 29 września 1828 r. dziekan wołkowyski ks. Ignacy Tarwid poświęcił kościół pod nowym wezwaniem. św. Michała Archanioła. W ołtarzu głównym znajdowała się wówczas rzeźba „Chrystus Ukrzyżowany” (zdaniem wizytatora „nędznej i niezgrabnej roboty”), a dwa ołtarze boczne w dolnych kondygnacjach mieściły obrazy: św. Tekli (ołtarz północny) oraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (ołtarz południowy), a w górnych Matki Boskiej, z których jeden w srebrnej sukience (zapewne bracki). Po dokonanej w roku 1832 kasacie okolicznych klasztorów kościół porozowski wzbogacił się o wartościowe elementy wyposażenia, przewiezione m.in. z kościoła kanoników laterańskich w Krzemienicy i kościoła franciszkanów w Łopienicy.

W roku 1924 kościół określony został przez wizytatora jako „pospolity, z kamienia, bez żadnego stylu, na ogół w dobrym stanie”, lecz z adnotacją, że nie odpowiada potrzebom dużej, bo sześciotysięcznej parafii. Wymagał nieznacznego remontu z zewnątrz i odnowienia wnętrza.

Architektura

Kościół położony jest w pólnocnej częsci wschodniej pierzei dawnego rynku, na obszerej prostokątnej parceli otoczonej murem z bramą-dzwonnicą. Orientowany, murowany z kamienia łączonego szerokimi fugami ozdobnej zaprawy z drobnymi kamykami kwarcu, podziały i obramienia otworów tynkowane, bielone. Na rzucie prostokąta, czteroprzęsłowy, z nową prostokątną przybudówką (przedsionkiem zakrystii północnej). Wnętrze kryte odeskowanym stropem. Prezbiterium wyodrębnione przez niskie, sięgające połowy wysokości nawy zakrystie. Elewacje opięte na narożach i dzielone toskańskimi pilastrami na cokołach, zwieńczone belkowaniem z gładkim fryzem, który tylko w fasadzie jest wypełniony tryglifami i metopami. Fasada nieco niższa od szczytowej ściany nawy, płaska, trójosiowa, w formie ślepego czteropilastrowego portyku o trójkątnym, tynkowanym naczółku, w tympanonie koliste okienko w profilowanej opasce, pod nim prawie już niewidoczny czerwony napis: „BÓG NASZĄ UCIECZKĄ”. W prawym przęśle, na wysokości cokołu pilastrów, wyróżniający się ciemniejszym kolorem kamień z rytym napisem: „1828 | X.W.S.”. Elewacje boczne czteroosiowe. Dach kryty blachą, dwuspadowy, na kalenicy nad pezbiterium niewielka ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę zwieńczona krzyżem.

Zagadnienia artystyczne

We wstępnym projekcie kościół miał być wymurowany na wzór kościoła w Rosi. Nie wiadomo dlaczego zrezygnowano z tej opcji - możliwe, że zatrudniony do budowy architekt nie poradziłby sobie z taką budowlą, więc zdecydowano się na wystawienie kościoła o znacznie prostszej bryle. Bardziej prawdopodobny wydaje się jednak brak dostatecznych funduszy - z tego powodu wystawienie istniejącego kościoła o niezbyt skomplikowanej formie przeciągnęło się (już podczas trwania prac zdecydowano się obniżyć mury) i poświęcenie nastąpiło dopiero w roku 1828.

Podstawowy budulec kościoła porozowskiego - zastosowany według zaleceń proboszcza Grabowieckiego - to kamienie polne i kawałki kwarcu zatopione w zaprawie. Nieregularna faktura elewacji w zestawieniu z gładkim, białym tynkiem detali - pilastrów, obramień okien i drzwi - była charakterystyczna dla wileńskiej architektury sakralnej od początku wieku XIX. To proste, a zarazem efektowne rozwiązanie spotyka się tu bardzo często, m.in. w kościołach w Hożej, Rukojniach czy Żołudku. Wykorzystywane jest także przy tzw. „małej architekturze” - w podobny sposób budowane były dzwonnice, np. w Strubnicy czy Gieranonach.

Zatrudniony przez proboszcza Grabowieckiego Marcin Ciunkiewicz nie jest uchwytny w literaturze i nie występuje w dostępnych słownikach architektów. Być może był spokrewniony z Janem Aleksandrem Ciunkiewiczem (1799-1847), budowniczym obwodu kujawskiego, a następnie radomskiego, który w roku 1829 przebudował stary pawilon oraz projektował nowy dla pomieszczenia alumnatu przy seminarium we Włocławku. Architekt zatrudniony w Porozowie nie był wybitny. Postawiona przez niego bryła kościoła jest nieskomplikowana i nie wymagała od budowniczego wielkiej inwencji twórczej, choć być może był to zamierzony przez proboszcza efekt, a Ciunkiewicz skrupulatnie wykonywał zlecenie. Podobnie dzwonnica-brama stojąca przed fasadą, przy budowie której ponownie zatrudniono budowniczego kościoła, jest przykładem prostej budowli, której „swojskość” potęgują nierówno położony tynk i gruba pobiała.