Kościół rzymskokatolicki pw. Trójcy Świętej w Suderwie (lit. Sudervė), budowany w latach 1803-1822 według projektu architekta Wawrzyńca Bortkiewicza.

Historia

Parafia w Suderwie została powołana w 1783 r., a rok później jej proboszcz, Walenty Wołczacki biskup tomaseński ufundował tu pierwszy drewniany kościół pw. św. Piotra i Pawła. Już w 1803 r., z powodu złego stanu obiektu, ze szkatuły tego samego fundatora i zaprzyjaźnionej z nim wojewodziny mścisławskiej Teodory z Sołtanów Sapieżyny, rozpoczęto budowę nowej świątyni. Pod budowę wybrano miejsce na wysokim wzgórzu i do 1810 r., kiedy zmarł Wołczacki, wyciągnięto ściany. Budowa była kontynuowana staraniem Hipolita Wołk-Łaniewskiego, spadkobiercy biskupa, i ukończono ją w 1820 r. Z powodu prac trwających we wnętrzu konsekracja świątyni odbyła się w 1834 r., a dokonał jej sufragan wileński Andrzej Benedykt Kłągiewicz.

Najistotniejsze prace remontowo-budowlane przy kościele przeprowadzono w 2. połowie lat 20. XX w., za czasów proboszcza Aleksandra Korsakiewicza. Wzniesiono również wówczas dzwonnicę i bramę wiodącą na teren przykościelny. W 1927 r. zbudowana została nad kopułą nowa latarnia według projektu architekta Jana Borowskiego.

Po II wojnie światowej kościół został zamknięty przez władze sowieckie i pozostawał nieczynny do roku 1956, kiedy przydzielono na parafię ks. Adolfa Trusewicza. Przeprowadził on liczne prace zabezpieczające obiekt.

Architektura

Świątynia jest przykładem klasycystycznej rotundy, z częścią prezbiterialną zwróconą na zachód. Jest to murowana, otynkowana budowla centralna, przykryta lekko spłaszczoną kopułą na bębnie, zwieńczoną niewielką latarnią. Od wschodu umieszczony został wgłębny, sześciokolumnowy dorycki portyk, obejmujący 3/8 okręgu rotundy, na którego linii ustawiono masywne kolumny. Ściany budowli dzielone są doryckimi pilastrami, a w sześciu sferycznych niszach, pomiędzy pilastrami, zostały ustawione posągi czterech ewangelistów oraz apostołów Piotra i Pawła.

Jednoprzestrzenne wnętrze zachowuje plan koła, z czterema dużymi, arkadowymi wnękami. Wnęki te, ujęte kanelowanymi doryckimi pilastrami w wielkim porządku, obejmują dwie kondygnacje wnętrza, tworząc rodzaj empor. Naprzeciw wejścia znajduje się wnęka mieszcząca ołtarz główny, dwie pozostałe prowadzą do skarbca i do przedsionka. Wnętrze opasano dwiema galeriami, dolna jest przerwana na poziomie zwieńczeń ołtarzy bocznych, natomiast górna obiega świątynię u podstawy kopuły. Chór muzyczny, wsparty na dwóch masywnych kolumnach, umieszczono nad głównym wejściem, w obrębie dolnej galerii.

Podstawowym akcentem wystroju świątyni są cztery klasycystyczne ołtarze z lat 20. XIX w. Ołtarz główny składa się z dwóch optycznie połączonych struktur, ustawionych w dwóch kondygnacjach w obrębie wielkiej arkady. Ołtarze boczne rozmieszczone są ukośnie względem głównego.

Zagadnienia artystyczne

Kościół suderwiański jest budowlą oryginalną, zaskakuje formą i rozplanowaniem szczegółów architektonicznych. Od frontu wygląda na monopteros - takie wrażenie sprawia kolosalny półkolisty portyk. Dalej monopteros przechodzi w płaską, opilastrowaną ścianę. Część prezbiterialną ujmują dwie głębokie, jakby wycięte w bryle wnęki, ciągnące się od podstawy do gzymsu, które ożywiają budowlę, przydając lekkości jej nieco przysadzistym proporcjom.

Zdaniem autorów przewodników po ziemi wileńskiej kościół w Suderwie został wzniesiony „wedle wzoru Panteonu Rzymskiego”. Jest to jednak bardzo dalekie nawiązanie do antycznego wzorca, odbiegające zasadniczo od jego kompozycji. Kościół jest budowlą centralną, na planie koła, wieńczy go kopula na bębnie, a we wnętrzu pojawiają się cztery arkadowe wnęki - to wszystkie elementy faktycznie nawiązujące do rzymskiej świątyni.

Autorstwo ciekawego projektu kościoła w Suderwie długo było przedmiotem dyskusji naukowych. W bogatej literaturze przypisywane jest na przemian dwóm architektom: najgłośniejszemu z wileńskich klasycystów Wawrzyńcowi Gucewiczowi lub nieznanemu z innych dzieł dominikaninowi Wawrzyńcowi Bortkiewiczowi. Po dokładnej analizie można zauważyć wiele architektonicznych niekonsekwencji, co prowadzi do stwierdzenia, że projektantem świątyni nie mógł być tak znakomity klasycysta jak Wawrzyniec Gucewicz, twórca katedry wileńskiej, projektów ratusza w Wilnie czy zespołu pałacowego w Werkach (budowę kościoła w Suderwie rozpoczęto w 1803 r., pięć lat po śmierci Gucewicza). Nawet jeżeli większość niedociągnięć występujących w suderwiańskim kościele zrzucić na karb nieudolnego, nieco prowincjonalnego wykonania, to już w projekcie musiały występować cechy dalekie od rozumienia i tworzenia architektury przez Gucewicza. Ostatecznym potwierdzeniem jest dokument archiwalny dotyczący budowy konwentu w Skopiszkach, w którym jako autor i budowniczy kościoła w Suderwie występuje Wawrzyniec Bortkiewicz: „kierownikiem budowy jest ten sam gorliwy magister Świętej Teologii Wawrzyniec Bortklewicz w sztuce architektury bardzo biegły, staraniem, pod kierownictwem i według planu którego dzieło w całości stanęło także jako i kościół parafii suderwskiej, blisko Wilna, w dobrach niegdyś J.W. W. Wołczackiego, biskupa z naszego zakonu, który to kościół dla swojej kształtności został nazwany najznakomitszą ozdobą i sławą kościołów Litwy”.