Kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła w Tartakowie - kościół rzymskokatolicki zbudowany w latach 1739 - ok. 1751 przez budowniczego z Brzeżan Józefa Wiszniewskiego.z fundacji Franciszka Salezego Potockiego, wojewody kijowskiego, właściciela Tartakowa, rozbudowany w latach 1897-1899 z inicjatywy proboszcza ks. Michała Barona Lewartowskiego, przy wsparciu finansowym Zbigniewa Lanckorońskieg.

Historia
Zarówno początki samej parafii, jak i kościoła tartakowskiego są niejasne z powodu braku źródeł z tego okresu oraz mylnej tradycji ustnej, na której opierali się dotychczasowi autorzy. Parafia tartakowska należała najpierw do diecezji chełmskiej, w wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej w roku 1772 znalazła się na terenie Galicji, dwoma dekretami cesarza Józefa z 1782 r. została na krótko włączona do diecezji przemyskiej, a od 20 października 1787 r. przynależała do dekanatu bełskiego w archidiecezji lwowskiej, w której pozostała do końca II wojny światowej.

Parafia miała zapewne metrykę późnośredniowieczną lub wczesnonowożytną, istniała w roku 1587, kiedy jest wzmiankowana w źródłach. Na przełomie XVI i XVII w. miasto kilkakrotnie napadali Tatarzy, co przyczyniło się do upadku i opustoszenia parafii, która została odnowiona  w 1605 r. z fundacji ówczesnych właścicieli miasta Katarzyny Trzcińskiej i jej syna Adama.

O pierwszym kościele, zapewne drewnianym, który istniał pod koniec XVI w., nie ma żadnych wiadomości. Wiadomo jedynie, że został spalony przez Tatarów wraz z całą wsią. Po odnowieniu fundacji przez Trzcińskich zbudowano nowy, drewniany kościół, który mieścił trzy ołtarze. Świątynię konsekrował biskup chełmski Jerzy Zamoyski 23 listopada 1603 r. Tenże kościół został spalony wraz z plebanią podczas najazdu Tatarów i Kozaków na początku lat 40. XVII w., a proboszcz zamordowany. Przez kolejne dziesięciolecie parafia pozostawała nieobsadzona, brakowało także kościoła.

7 marca 1660 r. ówczesny proboszcz tartakowski, ks. Jan Sieprawski, doktor filozofii i teologii, rektor Akademii Zamojskiej, kanonik kolegiaty zamojskiej, zawarł kontrakt z cieślą Stanisławem Sałwiowskim z Porycka na wybudowanie nowego, drewnianego kościoła w Tartakowie. Budowa trwała prawdopodobnie do końca 1660 r., jako że ukończony kościół był wzmiankowany jesienią 1663 r. Źródła z 1672 r. informują o trzech ołtarzach i licznych obrazach zawieszonych na ścianach. Przed rokiem 1711 zbudowano nowy ołtarz główny, ponieważ poprzedni był „prosty i pospolicie malowany”.

Podczas działań wojennych prowadzonych po elekcji Augusta II kościół w Tartakowie został obrabowany przez wojska saskie, mimo to w roku 1714 odnotowanych zostało już pięć ołtarzy we wnętrzu. Wiadomo, że nowe nastawy ufundowali: po prawej stronie ołtarz pw. Najświętszej Marii Panny Jan Wilkowski, namiestnik chorągwi Stanisława Potockiego, a po przeciwnej pw. śś. Aniołów Stróżów bliżej nieznany Stefan Sokołowski. Nowa była także ambona. W tym czasie liczne przedmioty liturgiczne (srebrne: monstrancja, kielich, dwa krzyże, wota na krucyfiks na tęczy) zostały ufundowane przez okoliczną szlachtę. W kolejnych latach kościół  jednak stopniowo popadał w ruinę. Część przedmiotów liturgicznych została skradziona w roku 1736.

Nowy, murowany kościół, istniejący w nieco zmienionej formie do dzisiaj, rozpoczęto wznosić 25 maja 1739 r. ze środków własnych Franciszka Salezego Potockiego, krajczego wielkiego koronnego, obok starego, drewnianego kościoła, po jego południowej stronie. Dokładana data zakończenia budowy nie jest znana, można przypuszczać, że kościół, przynajmniej w stanie surowym, był ukończony w roku 1751, kiedy Potocki zamówił obraz Marii Panny do ołtarza u malarza Giuseppe Balzaniego. Kościół był ukończony i niemal w pełni wyposażony w roku 1754 podczas wizytacji bpa chełmskiego Walentego Wężyka.

W roku 1763 kościół obrabowali Żydzi, wyważając drzwi do skarbca i wynosząc przedmioty ze złota, a nawet obrazy z ołtarzy. Straty szybko uzupełniono nowymi fundacjami. Na wyposażenie składały się wówczas: trzy nowe ołtarze (główny pw. św. Michała Archanioła oraz boczne pw. Ukrzyżowania i Matki Boskiej Różańcowej), ambona, osiemnaście ławek, drewniany konfesjonał pod chórem oraz nowe organy. Niestety rok później kościół znowu został okradziony, tym razem niemal ze wszystkich sprzętów liturgicznych.

Począwszy od roku 1765, prężnie rozwijał się kult obrazu Matki Boskiej Tartakowskiej, a kościół aspirował do miana sanktuarium. Szczególną rolę odgrywał tu ówczesny promotor Bractwa Różańcowego ks. Augustyn Kostkiewicz (późniejszy proboszcz), który organizował liczne i huczne uroczystości z udziałem cudownego wizerunku, co pociągnęło za sobą kolejne fundacje Potockich oraz dary mieszczan tartakowskich, sokalskich i pielgrzymów przybywających do kościoła. Kuria lwowska ostatecznie uznała obraz tartakowski za cudowny dekretem wydanym w roku 1777.

Według opisu z roku 1777 w kościele znajdowało się pięć drewnianych ołtarzy: wielki pw. św. Michała Archanioła, boczne pw. Ukrzyżowania, pw. Zwiastowania, należący do Bractwa Różańcowego, w którym znajdował się cudowny obraz Matki Boskiej Tartakowskiej, a na zasuwie obraz Niepokalanego Poczęcia, następnie czwarty pw. św. Tadeusza Apostoła i ostatni pw. św. Tekli i Męczenników. W roku 1779 ks. Augustyn Kostkiewicz ufundował nowy ołtarz główny i wyprawił huczne obchody przeniesienia do niego cudownego obrazu z ołtarza bocznego Bractwa Różańcowego. Wraz z objęciem probostwa w roku 1784 przez dotychczasowego promotora Bractwa Różańcowego ks. Augustyna Kostkiewicza rozpoczął się okres intensywnych remontów i prac przy kościele oraz zabudowaniach należących do parafii. W roku 1791 staraniem ks. Kostkiewicza wymalowano na ogrodzeniu cmentarnym przedstawienia cudów doznanych za przyczyną obrazu Matki Boskiej Tartakowskiej, opatrzone inskrypcjami wierszowanymi w językach polskim i łacińskim oraz cytatami z Pisma Świętego. Konsekracji kościoła pw. św. Michała Archanioła dokonał 6 czerwca 1794 r. biskupp pomocniczy lwowski Kajetan Ignacy Kicki.

W związku z rosnącą liczbą wiernych kościół stawał się za mały, więc w latach 1897-1899 z inicjatywy proboszcza ks. Michała Barona Lewartowskiego, przy wsparciu finansowym ówczesnego właściciela Tartakowa Zbigniewa Lanckorońskiego, rozbudowano go, burząc pierwotne prezbiterium i dobudowując dwie kaplice pełniące funkcję pseudotranseptu i nowe prezbiterium. W ten sposób kościół uzyskał kształt krzyża łacińskiego. Budowę prowadził budowniczy z Brzeżan Józef Wiszniewski. Rozbudowa ta pociągnęła za sobą zniszczenia cennej XVIII-wiecznej polichromii wnętrza i została bardzo źle oceniona w ówczesnej prasie. Konsekracja powiększonej świątyni nastąpiła 10 września 1899 r. i celebrowana była przez sufragana lwowskiego bpa Józefa Webera. Kościół remontowano ponownie w latach 30. XX w., m.in. tynkując elewacje i odmalowując na fasadzie kopię cudownego obrazu Matki Boskiej Tartakowskiej.

Po korekcie granic Polski i ZSRR z roku 1951 Tartakówa znalazł się na terenie ZSRR. We wsi utworzono kołchoz, a kościół został zamieniony na magazyn i przystosowany do przechowywania w nim ziarna (nawę podzielono drewnianą konstrukcją na dwa poziomy). Jeszcze w 1993 r. w dawnej świątyni kołchoz składował ziarno. W roku 1991 została na nowo zarejestrowana parafia rzymskokatolicka w Tartakowie, a wspólnota rozpoczęła starania o zwrot świątyni, którą przekazano jej dopiero w roku 2003. 15 maja 2004 r. sprowadzono z Łukawca kopię cudownego obrazu Matki Boskiej Tartakowskiej. Od czasu reaktywowania parafii trwają starania o zabezpieczenie i odnowienie zrujnowanego kościoła. Nowy ołtarz główny został sprowadzony staraniem ówczesnego administratora ks. Olega Salomona. W roku 2013 wymieniono pokrycie dachowe nad całym kościołem, rozpoczęto rekonstrukcję wieżyczki na sygnaturkę oraz hełmów wież fasady. Do połowy roku 2018 wyremontowano i otynkowano całą fasadę, ukończono hełmy wież i sygnaturkę, cały kościół przekryto nowym, czerwonym, blaszanym dachem. Prace te niestety niekorzystnie wpłynęły na bryłę kościoła, w szczególności nietrafione są niehistoryczne formy wież fasady i przeskalowana, również niehistoryczna, sygnaturka na skrzyżowaniu korpusu i pesudotranseptu.

Architektura i wystrój kościoła
Kościół jest usytuowany w centrum miejscowości, na nieznacznym wzniesieniu. Świątynia jest okcydentowana (zwrócona prezbiterium na zachód), murowana z cegły, na rzucie krzyża łacińskiego. Jest jednonawowa, z trójprzęsłowym korpusem, z szerokim pseudotranseptem i krótkim, jednoprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Po bokach prezbiterium znajdują się czworoboczne w rzucie aneksy skarbca i zakrystii. Podziały wnętrza przeprowadzone zostały za pomocą pilastrów toskańskich dźwigających belkowanie w korpusie, a w prezbiterium pseudopilastrów podtrzymujących fragmenty gzymsu. Ramiona pseudotranseptu bez artykulacji. Nawa przesklepiona kolebką z lunetami, na gurtach będących przedłużeniem podziałów pionowych ścian, skrzyżowanie pseudotranseptu pseudokopułą, a jego ramiona kolebkowo, prezbiterium wielobocznie. Zakrystia i skarbiec przekryte są tzw. stropem Kleina. Fasada kościoła jest dwuwieżowa, trójkondygnacyjna ze zwieńczeniem, o kondygnacjach równej szerokości i wysokości, trójosiowa. Centralna część fasady cofnięta, w pierwszej kondygnacji wież znajduje się wmurowana kruchta. Podziały fasady i bocznych elewacji wież są wspólne, za pomocą pilastrów toskańskich podtrzymujących belkowanie. Podziały kruchty za pomocą par pilastrów toskańskich. Elewacje boczne kościoła, zamknięcia ramion transeptu oraz prezbiterium o skromnych podziałach architektonicznych w formie pilastrów toskańskich, podtrzymujących profilowany gzyms o wypukłym przekroju. Dach nad korpusem i transeptem jest dwuspadowy, nad prezbiterium łamany, wieże z hełmami, wszystkie kryte blachą.

W roku 1788 z inicjatywy ks. Kostkiewicza wykonano polichromię wnętrza w technice fresku. Według sięgającej XIX w. tradycji autorem nowej polichromii był lwowski malarz Stanisław Stroiński, który nie ukończył pracy i scedował ją na swego pomocnika Tomasza Gertnera. W roku 1889 dekorację freskową odczyścił lwowski malarz Teofil Kopystyński, a po rozbudowie kościoła autorem wykonanej w roku 1904 polichromii w nowo wybudowanych częściach, przemalowań starej malatury w nawie kościoła oraz odnowienia wcześniejszej polichromii był malarz lwowski Julian Kruczkowski.

Dekoracja malarska znajduje się na całej przestrzeni korpusu nawowego (z 1788 r.), sklepienia prezbiterium oraz zakrystii i skarbca (z 1904 r.). Na sklepieniu, w pierwszym przęśle od wschodu, widnieje przedstawienie sceny „Daniel w jaskini lwów karmionych przez Anioła”, w drugim i trzecim przęśle scena „Obrony Tartakowa przed Tatarami za wstawiennictwem św. Michała Archanioła”. Na żagielkach sklepienia przedstawieni zostali Doktorzy Kościoła: św. Jan Chryzostom, św. Augustyn, św. Grzegorz i św. Ambroży. W lunetach nad oknami sceny w kartuszach rocaille’owych z inskrypcjami. Od strony południowej „Uzdrowienie ojca przez Tobiasza”, dalej „Pierwsze powołanie Mojżesza” oraz „Sen Jakuba”. Po stronie północnej, od strony łuku tęczowego, „Objawienie Józefa”, dalej „Otwarcie grobu przez Anioła”, następnie „Uzdrowienie chromego nad sadzawką”. Na ścianie za chórem muzycznym przedstawienie Matki Boskiej Królowej Niebios (Regina Angelorum), adorowanej przez zastęp sześciu aniołów. W nawie na ścianie południowej „Uratowanie Lota z Sodomy”, naprzeciw „Sen Józefa nakazujący ucieczkę do Egiptu”, w środkowym przęśle korpusu po obu stronach iluzjonistycznie malowane na ścianie struktury ołtarzowe o dynamicznej, wklęsło-wypukłej formie, umieszczone w malowanej niszy zamkniętej konchą. W trzecim przęśle przedstawienie „Hagar na pustyni”, naprzeciw „Uwolnienie św. Piotra z okowów przez Anioła”.

Oryginalne wyposażenie kościoła zostało zniszczone po przekształceniu świątyni w magazyn kołchozowy. Zniszczono wówczas także tablice pamiątkowe proboszczów tartakowskich: ks. Augustyna Kostkiewicza (zm. 1 marca 1803 r.), ks. Jana Kuźmiecza (1793-1858) oraz epitafium żołnierza Kajetana Szeligi Suffczyńskiego (1807-1873).

Problematyka artystyczna
Kościół w Tartakowie jest najwcześniejszą znaną fundacją Franciszka Salezego Potockiego, wojewody kijowskiego, zwanego małym królikiem na Rusi, jednego z najbogatszych magnatów swoich czasów, słynącego z życia z przepychem oraz przeznaczania znacznych sum na fundacje artystyczne (m.in. w Krystynopolu, gdzie wybudował sobie pałac zaprojektowany przez architekta inżyniera Pierre'a Ricaud de Tirregaille'a). Kościół parafialny w Tartakowie pozostaje dziełem anonimowego architekta lub budowniczego. Nie odznacza się niestety większymi walorami artystycznymi, choć należy podkreślić monumentalizm pierwotnej bryły kościoła osiągnięty przez zastosowanie dwuwieżowej fasady. Jej charakterystyczne dostawione wieże z głęboko cofniętym polem środkowym przywodzą na myśl raczej architekturę kościołów drewnianych niż murowanych. Rozbudowa kościoła prowadzona przez budowniczego z Brzeżan Józefa Wiszniewskiego zapewne według jego projektu nie była udanym przedsięwzięciem i zaburzyła proporcje architektury. Bezpowrotnie utracono wówczaas także XVIII-wieczne freski w prezbiterium i zakrystii, zburzonych przed wybudowaniem nowych części kościoła.

Najważniejszym i najcenniejszym elementem wystroju kościoła tartakowskiego jest polichromia wnętrza wykonana w roku 1788. Obecnie freski są bardzo zniszczone, brakuje dużych partii malatury, która odpadła wraz z tynkiem od ściany. Ich stan techniczny utrudnia rozwiązanie kwestii autorstwa. Tradycja wiąże je z Stanisławem Stroińskim i Tomaszem Gertnerem. Możliwe, że Stroiński przygotował projekty, a ich wykonaniem zajął się jego odmieniany współpracownik Tomasz Gertner. Byłaby to jedna z najpóźniejszych realizacji Stroińskiego, który szczyt swojej kariery przeżywał w latach 50.-70. XVIII w. Wyjątkowy w Tartakowie jest bardzo rzadki program ikonograficzny malowideł, który opiera się na temacie anielskiego wstawiennictwa. Wszystkie sceny wymalowane wewnątrz zostały tak dobrane ze Starego i Nowego Testamentu, aby pokazywały pomoc anielską w trudnych sytuacjach. Program treściowy fresków opracował ówczesny proboszcz tartakowski ks. Augustyn Kostkiewicz. Zachowała się rękopiśmienna kronika, w której tłumaczy, że w czasach reform józefińskich w Galicji, kiedy zabraniano propagowania zabobonnych przedstawień (a za takie uznawano m.in. obrazy z przedstawieniem cudów doznanych za przyczyną cudownego obrazu Matki Boskiej Tartakowskiej), zdecydował przyozdobić wnętrze malowidłami z przedstawieniami aniołów, nawiązując do wezwania kościoła - św. Michała Archanioła. Wyróżniającym się elementem malowideł jest ukazana na dwóch przęsłach sklepienia scena oblężenia Tartakowa przez Tatarów i Kozaków oraz niebiańska interwencja św. Michała Archanioła, odstraszającego wrogów. Przedstawione na fresku miasto można bezsprzecznie identyfikować jako Tartaków dzięki przedstawieniu charakterystycznej wieży bazaru, z którego słynął w okresie staropolskim.