Klasztor oo. Dominikanów w Bełzie wraz z przylegającym do niego kościołem zostały zniszczone w 1944 roku przez Armię Czerwoną, a następnie oddział UPA. Do dzisiaj zachowały się jedynie fragmenty zabudowań.

Burzliwa historia

Dokładna data sprowadzenia zakonu dominikanów do Bełza jest przedmiotem sporów historyków. Najstarsza wzmianka w źródłach pochodzi z 1386 roku, uważa się więc, że dominikanie do Bełza musieli przybyć nieco wcześniej. Klasztor został uposażony nadaniem księcia mazowieckiego Siemowita IV z 1394 roku, kolejne akty wydawali królowie Polski, m.in. Zygmunt I Stary, Zygmunt August i Stefan Batory, a także okoliczna szlachta czyniąca hojne zapisy.

Pierwszy kościół powstał przed rokiem 1394 i znajdował się na przedmieściach miasta. Kolejny zespół drewnianego kościoła i klasztoru zbudowano w roku 1401 w centrum Bełza, na południowy zachód od rynku. Świątynia ta uległa zapewne wielkiemu pożarowi, który nawiedził miasto w 1473 roku lub niszczącym najazdom zagonów tatarskich w 1499 i 1502 roku. W literaturze XIX-wiecznej utrwaliła się niemożliwa dziś do zweryfikowania informacja, że kościół dominikanów został odbudowany w 1556 roku z fundacji bliżej nieznanego Bodzanty. W przeciągu kolejnego stulecia i on został zniszczony, ponieważ źródła mówią, że nowa świątynia powstała przed lutym 1671 roku.

Podczas najazdu na Bełz wojsk szwedzkich w trakcie wojny północnej w 1704 roku spłonęła dzwonnica, a 15 lutego 1712 roku kościół został okradziony przez oddziały zwolenników Augusta II, które stacjonowały w Żółkwi.

W 1752 roku stał już nowy murowany kościół i klasztor dominikański. Jego dzieje do końca XVIII wieku są bardzo słabo udokumentowane w źródłach archiwalnych. Wiadomo, że w roku 1781 lwowski snycerz Franciszek Wolański i lwowski stolarz Józef Boczarski pracowali nad amboną i dwoma ołtarzykami, a przed 1788 roku w wyniku pożaru zawaliło się sklepienie i uszkodzone były mury, a zniszczenia zostały prowizorycznie naprawione. O pracach Wolańskiego i Boczarskiego niewiele można powiedzieć, znane są bowiem tylko z pojedynczych zdjęć archiwalnych przedstawiających wnętrza kościoła bełskiego, a dodatkowo pokazują ich stan już po renowacji z końca XIX wieku. Twórczość rzeźbiarska Franciszka Wolańskiego nie była dotychczas przedmiotem analizy historyków sztuki i niewiele o nim w ogóle wiadomo.

W 1788 roku Austriacy skasowali zakon dominikanów, a także zamknęli drewniany kościół parafialny pw. św. Mikołaja, następnie parafię przeniesiono do kościoła podominikańskiego. Kilka lat później skasowano także Kościół ss. Dominikanek w Bełzie, a część przedmiotów przeniesiono do kościoła podominikańskiego. Pomieszczenia klasztoru zaadaptowano na plebanię.

Stan kościoła w XIX wieku nie był dobry, pomimo remontów prowadzonych z pieniędzy miejscowego proboszcza. W 1858 roku zawalił się drewniany, spróchniały strop. Większy remont przeprowadzono w latach 1870-1784, kiedy odnawiano wyposażenie świątyni i zapewne wtedy też wykonano neobarokową polichromię wnętrza. Kościół ucierpiał w trakcie I wojny światowej i szturmu armii rosyjskiej na miasto, lecz zakres zniszczeń nie jest znany. W dwudziestoleciu międzywojennym klasztor podominikański użytkowano jako urząd miejski, a w 1936 roku lwowski Urząd Konserwatorski zatwierdził projekt polichromii wnętrza kościoła przygotowany przez inżyniera architekta Wincentego Witolda Rawskiego. Do jej wykonania najprawdopodobniej nie doszło.

W trakcie II wojny światowej Armia Czerwona zdobyła Bełz i doszczętnie zniszczyła miasto. Straty nie ominęły dawnych zabudowań dominikańskich: zniszczono skrzydła południowe i zachodnie klasztoru oraz kościół, który w aktach wizytacji dziekańskich z 1948 roku opisano jako zaminowany. Nabożeństwa odprawiano w kościele Na Zameczku i w dawnym kościele dominikanek. W nocy z 24 na 25 marca 1944 roku bandy UPA napadły na Bełz, ograbiły i spaliły kościół, plebanię oraz domy mieszkańców, zamordowanych zostało wówczas ponad stu Polaków.

Po korekcie granic w 1951 roku ruiny skrzydeł dawnego klasztoru dominikanów rozebrano i użyto ich jako materiał budowlany, rozebrano także większość murów obwodowych kościoła. Obecnie zachowały się jedynie: apsyda prezbiterium z dwiema przyporami i południowym fragmentem wschodniej ściany prezbiterium, dolna część przypory przy rozebranym północnym fragmencie wschodniej ściany prezbiterium, północno-wschodni narożnik przęsła korpusu nawowego z przyporami narożną i frontową oraz fragment północno-zachodniego narożnika przęsła korpusu nawowego z przyporą frontową. Skrzydło północne klasztoru i dzwonnica-brama zachowane są obecnie w dobrym stanie po przeprowadzeniu w latach 2005-2007 generalnego remontu. Zachowany fragment budynku dawnego klasztoru jest obecnie użytkowany przez Radę Miejską Miasta Bełza.

Architektura i wystrój malarski kościoła

Kościół znajdował się na południowy zachód od rynku w Bełzie, miał długie prezbiterium zakończone apsydą i skierowane na południe. Korpus był trójnawowy, dwuprzęsłowy, przypominający w rzucie kwadrat. Pierwotne sklepienie wnętrza zostało zastąpione drewnianym stropem. Fasada była podzielona przez przypory na trzy części. Kościół nakrywał dach dwuspadowy, a na styku korpusu i prezbiterium znajdowała się niewielka wieżyczka na sygnaturkę.

Polichromia wnętrza kościoła była neobarokowa, składała się z malowanych podziałów architektonicznych i dekoracji kwiatowej, wazonów i festonów. Arkada łuku tęczowego dekorowana była malowanymi kasetonami z dekoracją roślinną w środku.

Klasztor z trzema skrzydłami na rzucie litery U, przymurowany był od zachodu do budynku kościoła. Północne skrzydło przy ulicy miało wysoką, czworoboczną wieżę na środku.

W trzeciej kondygnacji wieży, określanej w źródłach jako skryptorium, odkryto rokokowe malowidła pochodzące najprawdopodobniej z trzeciej ćwierci XVIII wieku. W iluzjonistycznie malowanych wnękach znajdują się ornamenty rocaille, przedstawienia niezidentyfikowanych świętych dominikańskich oraz Gołębica Ducha Świętego. Malowidła zostały poddane konserwacji w latach 2004-2007.