Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny ss. Dominikanek w Bełzie - rzymskokatolicki kościół i klasztor należący do zakonu sióstr dominikanek w Bełzie, funkcjonujący do roku 1784, a następnie w latach 1946-1951, obecnie cerkiew grekokatolicka.

Historia
Zakon dominikanek został sprowadzony do Bełza w roku 1635 z fundacji Jadwigi z Łaszczów Tuczapskich Olizarowej, wdowie po Adamie Olizarze-Wołczkiewiczu herbu Chorągwie Kmitów. Uroczyste wprowadzenie zakonnic do zbudowanego wcześniej klasztoru znajdującego się na Przedmieściu Lubelskim odbyło się w 1644 lub 1645 r. Już w roku 1648 kościół i klasztor zostały spalone przez Kozaków, a odbudowę rozpoczęto rok później. Podjęto także decyzję o zmianie miejsca pod nową zabudowę w celu lepszej obrony przed wrogimi atakami i uzyskano zgodę na przeniesienie kościoła i klasztoru w obręb murów miejskich. Kościół i klasztor zostały zbudowane i zajęte przez zakonnice przed 1659 r. Od ok. 1743 r. z fundacji Anny z Bełzeckich herbu Jastrzębiec, 1° voto Michałowej Puzynowej, 2° voto Adamowej Rostkowskiej rozpoczęto budowę nowego murowanego klasztoru. Prace, którymi kierował anonimowy architekt, zakończyły się w 1751 r.

W XVIII w. konwent dominikanek w Bełzie był najliczniejszą placówką tego zakonu na terenach dawnej Rzeczypospolitej. W roku 1782 władze austriackie nakazały dominikankom konwersję na regułę zgromadzenia ss. urszulanek i otwarcie zakładu wychowawczego dla dziewcząt. Po długiej batalii prawnej 30 z 35 zakonnic bełskich zgodziło się przyjąć regułę urszulanek, a cesarz ostatecznie pozwolił 5 dominikankom na pozostanie w Bełzie, pomimo że w Galicji nie istniał już wówczas żadnej klasztor tego zakonu. W 1784 r. sprowadzono z Pragi do Bełza trzy urszulanki, przeznaczone na kierownicze stanowiska w klasztorze. Po faktycznej zmianie reguły na urszulańską z klasztoru w Bełzie odeszło 18 sióstr (dwie z nich zmarły jeszcze przed przybyciem sióstr z Czech), a w 1784 r. już tylko 5 zakonnic z pierwotnych dominikanek pozostawało w klasztorze jako urszulanki. Spadek liczebności konwentu był przyczyną podjęcia przez władze decyzji o kasacie placówki. Trzy urszulanki zostały odesłane do Pragi, a byłe dominikanki otrzymały roczną pensję. Klasztor skasowano dekretem z 13 września 1784 r.

Kościół po dominikankach został przekazany przez władze grekokatolickiej parafii pw. Świętego Ducha, która urządziła w niej cerkiew parafialną, wezwanie zmieniono na Zesłania Ducha Świętego. Część sprzętów liturgicznych, m.in. monstrancję, przekazano w roku 1796 do dawnego kościoła Dominikanów, pełniącego wówczas funkcję kościoła parafialnego.

W zabudowaniach dawnego klasztoru początkowo znajdowała się plebania grekokatolickiego parocha, następnie planowano w nim umieścić kwatery oficerskie. Ostatecznie wystawiono budynki na licytację publiczną (trzykrotnie w latach 1820-1823). Ponieważ nie było ofert kupna, gubernium sprzedało zabudowania magistratowi Bełza. Już w roku następnym miasto odsprzedało jednak klasztor Andrzejowi Mierzejewskiemu, właścicielowi majątku Chłopiatyn, a od 1848 r. pozostawał on w posiadaniu jego syna Ludwika. Wówczas architekt Wincenty Rawski (starszy) przygotował projekt restauracji budowli, a pracami budowlanymi kierowali Ignacy Koliubiński oraz Wasyl Dembicki. Podczas prac nadbudowano m.in. wschodnie i zachodnie skrzydło klasztoru. Od 2. połowy XIX w. do 1939 r. pomieszczenia w dawnym klasztorze wynajmował magistrat miasta Bełza.

Na temat kościoła zachowało się niewiele informacji. Wiadomo, że grekokatolicy przejęli świątynię z pełnym wyposażeniem, a następnie przekształcili je. Pierwsze informacje o remoncie pochodzą z roku 1861, kiedy pokryto dachy białą blachą, a hełmy wież blachą miedzianą. W latach 1892–1893 zbudowano nowy ikonostas na wzór ikonostasu w katedrze w Przemyślu (dawnym kościele Karmelitów Bosych). Kilka lat później, w roku 1900, świątynia została odnowiona, a polichromię wnętrza wykonał lwowski malarz Michajło Bojarski. W roku 1906 w północno-wschodnim narożniku muru zbudowano natomiast nową dzwonnicę według projektu architekta Filimona Lewickiego.

W wyniku działań Armii Czerwonej podczas szturmu na Bełz w lipcu 1944 r. uszkodzono zabudowania dawnego klasztoru Dominikanek. Kościół został rekoncyliowany i w latach 1946–1951 ponownie funkcjonował jako kościół rzymskokatolicki. Wszystkie zabudowania po dominikankach odnotowane zostały w 1948 r. jako pozostające w bardzo dobrym stanie, odremontowane.

Po zmianie granic w 1951 r. kościół został zamknięty przez władze sowieckiej Ukrainy i popadał w ruinę. W roku 1991 lub 1992 został przejęty na cerkiew grekokatolicką i przekształcony na potrzeby obrządku wschodniego. W zabudowaniach klasztornych umieszczono szkołę, która funkcjonowała tam do lat 80. XX w. Po jej likwidacji budynki popadają w ruinę.

Według nieznajdującej żadnego poparcia w źródłach archiwalnych tezy Tadeusza Kukiza z kościoła Dominikanek w Bełzie pochodzi przewieziony po roku 1951 obraz Matki Boskiej znajdujący się w kościele pw. Matki Boskiej Królowej Polski w Ustrzykach Dolnych. Z całą pewnością nie był on w Bełzie czczony jako cudowny.

Architektura
Zespół kościoła i klasztoru Ddminikanek znajduje się w pobliżu zrujnowanego zespołu klasztorno-kościelnego dominikanów, bezpośrednio przy ulicy. Kościół na rzucie prostokąta, trójnawowy i czteroprzęsłowy zakończony jest dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie i zwróconym na południe. Po jego bokach prostokątne aneksy skarbca i zakrystii. Wnętrze artykułowane jest przez pilastry toskańskie podtrzymujące pełne belkowanie, sklepione kolebkowo z lunetami. Fasada dwukondygnacyjna, z rozbudowanym zwieńczeniem i z dostawionymi po bokach i cofniętymi względem części środkowej wieżami. Artykulacja fasady przeprowadzona została za pomocą pseudopilastrów toskańskich, podzielona zredukowanym belkowaniem. W dwóch kondygnacjach, w bocznych osiach znajdują się cztery nisze z rzeźbami śś. Marii Magdaleny, Róży z Limy, Urszuli, Katarzyny Sieneńskiej z XVIII w. Portal wejściowy oraz portal do zakrystii w obramieniu roślinnym z XVII w. Zwieńczenie zakończone przyczółkiem zamkniętym łukiem odcinkowym. Wieże nakryte neobarokowymi hełmami.

Dwukondygnacyjne skrzydła klasztoru, przymurowane od zachodu do kościoła, składają się z trzech skrzydeł tworzących duży prostokątny dziedziniec oraz skrzydła czwartego, umieszczonego wewnątrz, równoległego do kościoła i wydzielającego mniejszy dziedzińczyk w kształcie litery „L” (skrzydło obecnie niezachowane). Elewacja od strony głównej ulicy trzynastoosiowa, z dwoma wejściami z portalami. Zabudowania klasztorne pozostają w stanie daleko posuniętej ruiny.