Opitołoki są niewielkim miasteczkiem leżącym na lewym brzegu rzeki Niewiaży, w niewielkiej odległości (5 km) od Kiejdan. Miejscowość wymieniono już w kronice krzyżackiej Hermanna von Wartberge w 1371 r. Od lat 80. XVI do lat 40. XVIII w. dobra należały do rodziny Szuksztów, później przejęli je Zawiszowie, a następnie majątek dostał się w ręce Karpiów, Tyszkiewiczów i Zabiełłów. W miejscowości zachował się kościół parafialny pw. św. Piotra i Pawła oraz dawny pałac rodziny Zabiełłów.

Kościół jest budowlą trójnawową na planie prostokąta, z pojedynczą, czterokondygnacyjną wieżą nakrytą ozdobnym hełmem, w niej znajduje się portal wejściowy oraz dwie głębokie nisze umieszczone po obu stronach trzeciej kondygnacji.

Wewnątrz świątyni znajduje się ołtarz św. Franciszka z rzeźbami św. Piotra i Pawła z 3. ćwierci XVIII w. W kościele pw. św. Jerzego w Kiejdanach znajdują się dwie barokowe rzeźby, św. Kazimierza i św. Stanisława Kostki, które pochodzą ze świątyni w Opitołokach.

Historia kościoła

Według historyczki Vaidy Kamuntavičienė murowany kościół powstał najprawdopodobniej przed 1692 r., kiedy Opitołoki przejął Antoni Piotr Szukszta. W 1635 r. z inicjatywy sędziego żmudzkiego, ciwuna ejragolskiego (nadzorcy chłopów pańszczyźnianych) i sekretarza królewskiego, podstolego kowieńskiego Piotra Szukszty w miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni zaczęto budować murowaną. Budowę ukończono na przełomie wieków XVII i XVIII. Inwentarze z lat 1674-1677 poświadczają niedokończone prace budowlane, a w 1716 r. kościół był już wykończony i pokryty blaszanym dachem. W 1716 r. w inwentarzu wymieniono wezwanie kościoła po raz pierwszy - św. Apostołów Piotra i Pawła oraz św. Bartłomieja.

Rotmistrz królewski Kazimierz Zawisza wraz z żoną Krystyną Mleczkówną, starościanką żmudzką, w końcu XVII stulecia ufundował ołtarz główny oraz groby rodzinne pod kaplicą, w której też oboje zostali pochowani (cynowe trumny, nieco uszkodzone, zachowały się w podziemiach kościoła po dzień dzisiejszy). Świątynię włączono do dziekanatu z siedzibą w Wiłkomierzu diecezji wileńskiej.

W swoim testamencie Szukszta przekazał jezuitom niewielki majątek Jawgiele oraz tzw. prawo kolacji (prawo obsadzania urzędu kościelnego na mocy przywileju przynależnego osobie pełniącej określony urząd, np. biskupowi), co w kolejnych latach powodowało liczne konflikty. W 1741 r. Szuksztowie odsprzedali opitołockie dobra wraz z owym prawem kolacji Karpiom, co doprowadziło do nieporozumienia pomiędzy nowymi właścicielami a zakonnikami. Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. Jawgiele dostały się w ręce rodziny Burbów i to ci z kolei zaczęli zabiegać o prawo kolacji kościoła opitołockiego, również władający później Opitołokami Tyszkiewiczowie nie mogli dojść do porozumienia z Burbami. Rywalizacje o godność opitołockiego proboszcza trwały do połowy XIX stulecia, ale zatargi personalne nie były jedynym kłopotem kościoła w Opitołokach. W pierwszych dekadach XIX w. do parafii należało dwanaście i pół włóki ziemi. Sytuacja materialna uległa pogorszeniu po dekrecie cara w 1843 r., na mocy którego posiadłości kościelne zostały ograniczone. Majątek kościoła uległ częściowej konfiskacie, a miejscowi księża skutecznie przekonywali Rosjan, że ziemia u nich jest nieurodzajna, rzeka Niewiaża zagraża wylewami i dzięki tym zapewnieniom większość gruntów została pod zarządem kościoła. Wbrew rozpowszechnianym twierdzeniom tamtejsza ziemia była urodzajna. Parafia nie była duża, sprawozdania z wizytacji w XIX stuleciu mówią o 2-3 tysiącach wiernych, wśród których nad Polakami przeważała ludność litewska, dlatego też nabożeństwa odprawiano w obu językach - po polsku i litewsku. W 1851 r. uzyskano pozwolenie na dostawienie wieży.

Na przełomie XVIII i XIX w. działała w Opitołokach szkoła parafialna. Nie wiemy, kiedy została założona. Wiadomo, że w 1782 r. nauki pobierało dziesięciu uczniów. Parafia i jej mieszkańcy byli dosyć biedni i być może dlatego po 1810 r. żadne sprawozdania nie wspominają już o szkole. W 1753 r. miejscowy proboszcz Franciszek Frąckiewicz ufundował niewielki szpitalik, który przez ponad 100 lat przyjmował chorych.

Remonty

Świątynia była wielokrotnie remontowana. Napraw dokonano w latach 1749-1751. Z inwentarza kościelnego z 1784 r. wynika, że wykonano w kościele zewnętrzne prace murarskie oraz łatanie dachu. Najprawdopodobniej naprawa okazała się niewystarczająca, gdyż w 1796 r. inwentarz stwierdza, że kościół wymaga kolejnego pilnego remontu. 

W 1828 r. podczas wizytacji wskazano, że kościół został odnowiony przez księdza Kazimierza Walentynowicza. Prace trwały wiele lat, gdyż już w 1806 r. przeznaczono na nie 1314 rubli. Wyremontowano piwnice, przykryto dach, wymieniono konstrukcje dachowe, wyreperowano schody na wieżę. Modernizacje kościoła przeprowadzano też w latach 1897 i 1903. Wówczas pokryto dach i przemalowano wnętrze, zaś 1916 r. wzmocniono fundamenty oraz naprawiono organy kościelne. Około 1960 r. wyremontowano zniszczoną w czasie II wojny światowej wieżę, wymieniono dach, odnowiono elewację, a w 1972 r. poprawiono zewnętrzne tynki, a dwa lata później zreperowano dach, który w 1988 r. wyremontowano kolejny raz, wymieniono jego drewnianą konstrukcję, a także położono nową podłogę w zakrystii. We wrześniu 2019 r. zbadano piwnice i schody.

Obok kościoła jest położony cmentarz parafialny, na którym spoczęły szczątki księży pochodzenia polskiego. Na niewielkim zboczu usytuowanym za świątynią stoi rodzinny grobowiec Zabiełłów. Są tu też groby okolicznych mieszkańców.

Czesław Miłosz i Opitołoki

W poemacie „Na trąbach i na cytrze” z tomu „Miasto bez imienia” Miłosz pisał: „Gminy zapadle po osie, nazwy dla nikogo prócz mnie: Ginejty, Jaswojnie, Opitołoki”.

W tym kościele, niegdysiejszej parafii rodziny Miłoszów, 14 lipca 1909 r. (według kalendarza juliańskiego) o 19 godz. ślub wzięli rodzice późniejszego laureata Literackiej Nagrody Nobla - Aleksander Miłosz i Weronika Kunat. Po dzień dzisiejszy zachował się oryginał aktu sakramentalnego. Aleksander Burhardt, przyjaciel pana młodego, wspominał, że ślubu udzielał miejscowy proboszcz pół-Litwin, niezbyt dobrze władający językiem polskim.

W tomie poetyckim „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada”, wydanym przez Instytut Literacki w 1974 r. w Paryżu, zawierającym wiersze powstałe w latach 1962-1974 Miłosz wspominał: „Chrzest otrzymałem, wyrzekłem się diabła w parafii Opitołoki kiejdańskiego powiatu”. Nie była to prawda, o czym, pisząc te słowa, poeta jeszcze nie wiedział. Z Opitołok pochodziła metryka chrztu Czesława Miłosza, spisana w języku rosyjskim, o czym Miłosz dowiedział się pod koniec życia, a ochrzczono go w kościele filialnym parafii opitołockiej w Świętobrości.

Warto nadmienić, że okoliczne dwory znajdowały się nieraz w sporej odległości od kościoła w Opitołokach, dlatego parafia miała świątynie filialne w Użwałkach (początek XVII w.), Łanczanowie (lata 70. XVIII w.) i właśnie w Świętobrości (1744 r.). Obecnie w kościele nabożeństwa są odprawiane raz w tygodniu, w niedzielny poranek. Proboszcz przyjeżdża z Kiejdan, gdzie mieszka, gdyż w Opitołokach obecnie nie ma plebanii, choć kiedyś była.