W centrum Taszkentu, stolicy Uzbekistanu, kraju o tradycjach muzułmańskich, uwagę przyciąga obiekt ewidentnie wywodzący się ze świata kultury łacińskiej. Jest to monumentalna neogotycka budowla - kościół rzymskokatolicki pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, który służył i służy wszystkim katolikom bez względu na narodowość. Nazywany jest polskim, poniewa powstawał z udziałem Polaków, głównie ofiar rosyjskiego imperium - jeńców wojennych. Dzięki pracy franciszkanów z prowincji krakowskiej odrodził się w latach 90. XX w. i do dziś pozostaje żywym ośrodkiem duszpasterskim i kulturalnym.

Starania o kościół na terenie Turkiestanu
U schyłku XIX w. na terytorium Turkiestanu, obszaru Azji Centralnej należącego wówczas do Rosji, według spisu ludności liczba katolików przekraczała 11 tysięcy. Byli to głównie Polacy, Niemcy, Litwini i osoby innych narodowości. Mimo tak znacznej liczby wiernych na tej ogromnej przestrzeni do początku XX w. nie funkcjonowała ani jedna świątynia katolicka, nie było też na stałe pracujących kapłanów. Wszelkie starania, by zmienić ten stan rzeczy, spotykały się z odmową ze strony władz carskich. Dopiero w 1898 r., na mocy decyzji arcybiskupa mohylewskiego Szymona Marcina Kozłowskiego (1819-1899), do Taszkentu przybył ks. Justyn Bonawentura Pranajtis (1861-1917). Był to Litwin z guberni suwalskiej, profesor, teolog (zdyskredytowany niechlubnym zaangażowaniem w proces Menachema Bejlisa, oskarżonego w 1913 r. przez władze rosyjskie o mord rytualny). Ksiądz Pranajtis został mianowany proboszczem Taszkentu i całego Turkiestanu. W ciągu dziesięciu lat pracy stworzył sieć parafialną. Poza Taszkentem powstały cztery kościoły filialne w: Aszchabadzie, Ferganie, Kyzył-Arwacie (stacji Zakaspijskiej Kolei Żelaznej) i Samarkandzie, a z czasem również w Bucharze.

Początki świątyni w Taszkencie
W Taszkencie ks. Pranajtis od października 1902 r. zaczął odprawiać regularne nabożeństwa w wynajętym pomieszczeniu. Jednocześnie prowadził energiczne starania o nabycie działki pod budowę kościoła. W 1904 r. otrzymał zezwolenie władz na przeprowadzenie kwesty na ten cel. Kilkumiesięczne zabiegi zakończyły się sukcesem. Kupiono plac o powierzchni 2370 metrów kwadratowych na wzgórzu, na brzegu kanału Sałar. W święto Bożego Ciała, 14 czerwca 1905 r., dokonano poświęcenia miejsca pod przyszły kościół. W tym samym roku wybudowano plebanię, w której tymczasowo urządzono świątynię.

Zachodnie wzorce w projektowaniu kościoła
Rozpoczęte w 1912 r. prace budowlane na dobre ruszyły dopiero jesienią 1914 r., co miało związek z toczącą się I wojną światową. Do Turkiestanu trafiły dziesiątki tysięcy jeńców wojennych i przesiedleńców z Europy. Wśród nich było wielu inżynierów, architektów, rzeźbiarzy, a także kamieniarzy, stolarzy i innych wysoko kwalifikowanych rzemieślników. Większość robotników na budowie świątyni stanowili odtąd Polacy i Austriacy. Nastąpiło znacznie przyspieszenie prac. Udział europejskich specjalistów wychowanych na zachodnich wzorach gotyku wpłynął na ostateczny kształt budowli. Współautorem przyjętej wersji projektu był internowany od 1914 r. w Taszkencie (jako poddany austro-węgierski) Ludwik Panczakiewicz (1873-1935), polski architekt po studiach w Petersburgu, który był bliskim współpracownikiem Józefa Piusa Dziekońskiego i miał już za sobą liczne realizacje w Warszawie.

Prace budowlane
Rozpoczęto wznoszenie budowli trójnawowej na planie krzyża łacińskiego, o wymiarach 41 x 31 m i wysokości 25 m. Od strony południowej była zamknięta prostokątnym prezbiterium, a fasada główna miała być ozdobiona charakterystyczną dla gotyku rozetą i ornamentalną płaskorzeźbą na trójkątnym szczycie. Za sprawą zachodnich inżynierów do budowy użyto nieznanego dotąd w Azji materiału budowlanego - żużlobetonu. W związku z zagrożeniem sejsmicznym zastosowano specjalne wzmocnienia.

W połowie maja 1916 r. stawiano ściany kościoła, gotowe były monumentalne schody z balustradą i postumentami dla zespołu rzeźb. Istotnym elementem kompozycji fasady głównej miały być posągi czterech ewangelistów. Zaczęły też wówczas powstawać: czterometrowa statua Chrystusa, która miała wieńczyć główne wejście, oraz płaskorzeźba „Złożenie do grobu”, o wymiarach 200 x 160 cm, przeznaczona do wnętrza kościoła. Intensywne prace nie trwały jednak długo. Gdy w Rosji doszło do przewrotu bolszewickiego, budowa górnego kościoła została wstrzymana. Jeszcze przez jakiś czas wiernym służyła dolna kaplica.

Zamknięcie kościoła
W 1925 r. władze sowieckie wydały decyzję o zamknięciu kościoła i skonfiskowały mienie ruchome parafii. Opieczętowały również bibliotekę kościelną i próbowały także przejąć budynek plebanii. Dochodziło do przerywania mszy niedzielnych. Po ostatecznej likwidacji parafii niedokończoną świątynię wykorzystywano w różnych, dalekich od sakralnych, celach.

Prawdopodobnie w latach 50. XX w. zniknęły wszystkie zdobiące świątynię rzeźby i pozostałe elementy wystroju. Ostatecznie budynek został opuszczony i pozostawiony na łaskę losu.

Dopiero w latach 70. XX w. władze Uzbeckiej SRR zainteresowały się dużą, zaniedbaną budowlą w centrum miasta. W 1976 r. wydano postanowienie o konieczności rekonstrukcji budynku, a cztery lata później zatwierdzono projekt jego adaptacji na salę muzyki organowej. Rozpoczęto prace inwentaryzacyjne i dokumentacyjne zmierzające do odbudowy świątyni, formalnie uznanej w 1981 r. za zabytek. Roboty budowlane i rekonstrukcyjne posuwały się jednak bardzo wolno i w końcu zostały przerwane z powodu braku funduszy.

Odrodzenie świątyni
Przełomem był rok 1990, kiedy w Taszkencie wznowiła działalność parafia rzymskokatolicka. W 1992 r. Ministerstwo Kultury Republiki Uzbekistanu wyraziło zgodę na rekonstrukcję kościoła. Sprawnie prowadzonymi pracami pokierował franciszkanin, o. Krzysztof Kukułka OFMConv, proboszcz taszkenckiej parafii. W 1997 r. został on przełożonym nowo powstałej Misji „sui iuris”, która swoim zasięgiem objęła terytorium całego Uzbekistanu.

Projekt w porównaniu z realizowanym pierwotnie został znacznie zmieniony, m.in. podwyższono nawę główną, aby lepiej doświetlić wnętrze, odtworzono górne fragmenty narteksu (kruchty), które zwieńczono krzyżami. Ze względów finansowych zrezygnowano z odtwarzania rzeźb na fasadzie. Znacznie powiększono natomiast tarasy obiegające kościół z obu stron, a przestrzeń pod nimi wykorzystano m.in. na salę parafialną. W pierwszej kolejności ukończono dolny kościół, co pozwoliło na odprawianie nabożeństw. Bydynek konsekrowano 22 października 2000 r. Pięć lat później świątynia podniesiona została do rangi katedry administratury apostolskiej Uzbekistanu.

Tablica pamiątkowa w hołdzie Tadeuszowi Kościuszce
Korzystając ze złagodzenia kursu politycznego po rewolucji lutowej 1917 r., polska społeczność urządzała w Taszkencie obchody świąt i rocznic. Z okazji stulecia śmierci Tadeusza Kościuszki, w październiku 1917 r., w zewnętrzną ścianę transeptu kościoła wmurowano tablicę pamiątkową, wykonaną według projektu Ludwika Panczakiewicza, o treści:

TADEUSZOWI KOŚCIUSZCE/ NACZELNIKOWI NARODU W ROKU 1794/ OBROŃCY RÓWNOŚCI STANÓW/ SZERMIERZOWI O WOLNOŚĆ NA DWÓCH PÓŁKULACH/ TABLICĘ TĘ KU UCZCZENIU/ SETNEJ ROCZNICY JEGO ŚMIERCI/ W CZWARTYM ROKU ŚWIATOWEJ WOJNY/ W PRZEDDZIEŃ ZMARTWYCHWSTANIA OJCZYZNY/ RODACY Z TRZECH ZABORÓW WMUROWALI/ 15 PAŹDZIERNIKA 1917.

Na obramieniu wypełnionym stylizowanym ornamentem roślinnym umieszczono kartusz z orłem oraz herby Warszawy, Krakowa i Poznania. Nad godłem widniała banderola z napisem „Boże Zbaw Polskę”. Tablica została zniszczona w czasach sowieckich. Zachowało się tylko częściowo obramienie, a także obramienie drugiej tablicy umieszczonej symetrycznie po przeciwnej stronie transeptu. Plany ich rekonstrukcji nie zostały zrealizowane.

Pamięci żołnierzy Armii Polskiej na Wschodzie
W 2001 r. na terenie przykościelnym, staraniem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, stanął pomnik ku czci tysięcy Polaków - żołnierzy Armii Polskiej na Wschodzie pod dowództwem gen. Władysława Andersa oraz osób cywilnych, byłych jeńców, zesłańców i więźniów sowieckich łagrów zmarłych w 1942 r. i spoczywających w uzbeckiej ziemi. 

Instytut Polonika składa podziękowania o. Michałowi Gruszce OFMConv, proboszczowi taszkenckiej parafii katedralnej, za udostępnienie fotografii ilustrujących niniejszy tekst.