Artykuł „Wołyń kulturalny” opublikowany w czasopiśmie „Świat”, 1925, nr 27, s. 7-8 (domena publiczna, przedruk za Biblioteka Uniwersytecka KUL) opisuje stan szkolnictwa polskiego na Wołyniu. Wyszczególnione zostały najważniejsze szkoły, m.in. liceum krzemienieckie oraz szkoła mieszcząca się w dawnym pałacu Wiśniowieckich w Białokrynicy.

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Liceum Krzemienieckie i pałac Białokrynicy na Wołyniu. 

Mało się u nas wie i pisze o województwach wschodnich; najmniej może o perle Rzeczypospolitej - urodzajnym i pięknym Wołyniu. Wyobrażamy sobie, że to kraj zapuszczony, zniszczony doszczętnie przez wojnę, na wpół zdziczały. Tymczasem dzięki swej żyznej glebie, odzyskał on już dawne bogactwo, kwitnie i robi szybkie postępy na każdem polu. Pod wieloma względami Wołyń stoi dzisiaj wyżej znacznie, niż przed wojną. Rzuca się zwłaszcza w oczy rozwój szkolnictwa. Dość powiedzieć, iż liczba szkół w porównaniu z okresem przedwojennym powiększyła się przeszło dwukrotnie, a liczba uczących się dzieci - trzykrotnie. 

Obecnie istnieje tam około 1 100 szkół i prawie 90 000 uczniów i uczennic. Wzrostowi ilościowemu odpowiada rozwój jakościowy. Nauczyciele w przedwojennych szkołach rosyjskich nie mieli dostatecznych kwalifikacji; seminaryjne nauczycielskie stały licho, wypuszczały niedouczków, którzy nawet tego, czego się nauczyli, nikt nie dbał o odświeżanie ich wiedzy, dokształcanie, utrzymywanie w kontakcie ze światem nauki i ze zdobyczami pedagogiki. Nauczanie w szkołach ludowych odbywało się tylko w miesiącach zimowych - od pierwszego śniegu do Wielkiejnocy. Teraz zwrócono wielką uwagę na kwalifikacje zawodowe nauczycielskie; rokrocznie urządza się dwadzieścia parę kursów dokształcających, dzięki czemu na ogólną ilość 1 983 nauczycieli jest 843 całkowicie wykwalifikowanych, 588 - czasowo kwalifikowanych, i tylko 552 niewykwalifikowanych, która to kategoria odpowiada nauczycielowi przedwojennemu. 

Rok szkolny trwa normalnie dziesięć miesięcy; istnieje tendencja do tworzenia szkół wyższego typu - pięcio- i siedmiooddziałowych - co znacznie podnosi poziom wykształcenia młodzieży. Słabą stroną szkolnictwa jest brak gmachów szkolnych, gdyż około 900 szkół nie posiada własnych budynków, lecz mieści się w wynajętych chałupach wiejskich. Jednym z najważniejszych czynników, które podnoszą wartość szkół powszechnych na Wołyniu, jest zaopatrywanie ich w warsztaty rzemieślnicze: stolarskie, ślusarskie, kowalskie, szewskie, krawieckie, koszykarskie i tym podobne. Po skończeniu szkoły młodzież posiada cały szereg praktycznych wiadomości, które znajdują zastosowanie w gospodarstwie domowym lub pozwalają jej przejść do specjalnej szkoły zawodowej. 

Takich szkół powstaje na Wołyniu coraz więcej i wszystkie cieszą się dużą frekwencją. Utrzymują je zarówno sejmiki powiatowe, jak i stowarzyszenia społeczne, na czele których kroczy Macierz Szkolna. W Łucku np. założyła Macierz przed paroma laty szkołę handlową 3-letnią o charakterze ściśle praktycznym. Mieliśmy możność zwiedzania wystawy prac uczniów, urządzonej w końcu roku szkolnego. Kajety buchalteryjne, wzory pisania na maszynie i stenografowania, wykresy z dziedziny geografii handlowej, statystyki, ekonomii politycznej, próbki towaroznawstwa, mapy, plany, preparaty chemii przemysłowej - wszystko zrobione przez samych uczniów świadczyło o wysokim i właściwym kierunku nauczania. 

Coś podobnego, tylko na znacznie większą skalę można oglądać w Ostrogu. Z inicjatywy miejscowego inspektora szkolnego powstał tam tzw. „Dom Pracy”, czyli wielki warsztat praktycznego nauczania rzemiosł dla uczniów wszystkich szkół - średnich i powszechnych. Mamy więc wzorowo urządzone kreślarnie, laboratoria, gabinety fizyczne, warsztaty rzemieślnicze, wreszcie ogródki szkolne, pieczołowicie pielęgnowane przez uczniów. Młodzież tak się zapaliła, że wszystkie wolne od nauki chwile spędza w „Domu Pracy”. Powstała też tam wystawa przedmiotów wytworzonych, istne muzeum przemysłowo-rzemieślnicze. Niektóre eksponaty powędrowały z Ostroga aż na międzynarodową wystawę szkolną do Florencji i tam zdobyły uznanie. 

Trzeba przyznać, że w dziedzinie przygotowania młodzieży do praktycznego życia w szkołach wołyńskich robi się więcej i lepiej, niż gdzie indziej. Robi się z wielkim zapałem i rozmachem. Np. sejmik krzemieniecki zakupił historyczny wspaniały pałac w Wiśniowcu wraz z olbrzymim parkiem i zainstalował tam szkołę rękodzielniczo-rzemieślniczą. Sześćdziesięciu chłopców ze wszystkich stron powiatu uczy się tam stolarstwa i tokarstwa (poza przedmiotami teoretycznymi w zwykłym zakresie szkoły powszechnej), a na rok przyszły zapowiedziano otwarcie warsztatów ślusarskich i szewskich. 

Szkoła prowadzona jest wzorowo pod względem pedagogicznym i zawodowym; na specjalne podkreślenie zasługuje, że w przeciwstawieniu do innych szkół tego typu, posiada przewagę uczniów narodowości ukraińskiej, którzy doskonale w niej się czują i idealnie współżyją zarówno z kolegami - Polakami, jak i z gronem nauczycielskim. Z innych zakładów zawodowych na Wołyniu wymienić należy szkołę rolniczą państwową w Trościańcu, pow. łuckiego, i organizujące się takież szkoły w Kunkowie - dla chłopców i w Horyńgrodzie, pow. rówieńskiego, dla dziewcząt. Szkolnictwo średnie reprezentowane jest na Wołyniu przez 7 gimnazjów koedukacyjnych państwowych, z których ostróżskie, łuckie i kowelskie stoją bardzo dobrze, państwowe seminarium nauczycielskie w Ostrogu, 18 gimnazjów prywatnych, w ozem 8 z polskim językiem wykładowym, 3 z ukraińskim, 4 z rosyjskim, 3 z hebrajskim. 

Do szkół średnich państwowych uczęszcza w roku 1924/25 - 2 573 uczniów i uczennic, w czym Polaków - 1 951, Ukraińców - 50, Rosjan - 319, Niemców - 8, Czechów - 53 i Żydów - 287. Do prywatnych gimnazjów uczęszcza - 1 635 uczniów i uczennic, w tym wyznania rzymskokatolickiego - 1, ewangelickiego - 6, prawosławnego - 374 i mojżeszowego - 1 254; stąd widać, że przeważną część szkół średnich prywatnych (szkoły z polskim i z hebrajskim językiem) utrzymuje się dla młodzieży żydowskiej. 

Koroną szkolnictwa wołyńskiego jest Liceum Krzemienieckie, stanowiące odrębny kompleks szkół; należą do niego: 1) gimnazjum przyrodniczo-matematyczne, 2) seminarium nauczycielskie ze szkołą ćwiczeń - obydwa zakłady koedukacyjne, mieszczące się w gmachach licealnych w Krzemieńcu, 3) średnia męska szkoła rolniczo-leśna w Białokrynicy pod Krzemieńcem, zajmująca wspaniały pałac, należący niegdyś do Wiśniowieckich. W szkołach tych kształci się około 1 000 dzieci, z czego połowa mieszka w internatach. 

Ponadto w fazie organizacyjnej jest szkoła średnia handlowa i niższa ogrodnicza. Wielkie majątki w lasach i ziemi ornej, należące do Liceum Krzemienieckiego, pozwalają uczynić z niego wzorowy zakład wychowawczy.