Aleksander Wat (1900-1967)
Polski pisarz i poeta pochodzenia żydowskiego, a także tłumacz z języka rosyjskiego, francuskiego i niemieckiego. Współtworzył polski futuryzm. Zmarł 29 lipca 1967 r. we Francji po ciężkiej chorobie. Biografia i dzieło Wata stanowią przykład losu artysty XX w., który uwikłany w lewicowość awangardy, stał się w końcu ofiarą komunistycznego systemu.

Wat pochodził z rodziny żydowskiej, jego ojcem był rabin Mendel Michał Chwat, a matką Rozalia z domu Kronsilber. W 1918 r. Wat zdał maturę w Gimnazjum Rocha Kowalskiego w Warszawie, a następnie studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie znalazł się pod silnym wpływem prof. Tadeusza Kotarbińskiego. W 1918 r. Wat założył w Warszawie z poetą i prozaikiem Anatolem Sternem grupę, organizując ekscentryczne wieczory literackie, stając się jednym z czołowych przedstawicieli polskiego futuryzmu. W tym okresie napisał kilkanaście utworów poetyckich, ogłoszonych w czasopismach. Deklarował „uwolnienie słów”, zerwanie kajdan ortografii, gramatyki i interpunkcji. W tym czasie powstał jego tomik wierszy „Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka” (1919), w którym nawiązał do najważniejszych motywów europejskiej kultury antycznej i chrześcijańskiej, a także eposów bohaterskich, w których dominuje groteska i antyestetyzm. W 1924 r. Aleksander Wat założył wraz z malarzem Henrykiem Berlewim i poetą Stanisławem Bruczem biuro projektowe „Reklamo-Mechano”, w którym w sposób komercyjny próbowano stosować poetykę i stylistykę awangardową w tekstach użytkowych.

W połowie lat 20. futuryzm jako zjawisko artystyczne stracił moc i Wat zajął się tłumaczeniami z literatury francuskiej, niemieckiej i rosyjskiej (przełożył między innymi „Braci Karamazow” Fiodora Dostojewskiego). W 1927 r. opublikował pod tytułem „Bezrobotny Lucyfer” zbiór groteskowo-fantastycznych opowiadań. W tym czasie zainteresował się również problematyką społeczną i polityką. Nawiązał znajomość z marksistowskim publicystą, Andrzejem Stawarem, co zapoczątkowało jego sympatie lewicowe i zaowocowało współpracą z innymi komunizującymi intelektualistami m.in. Władysławem Broniewskim i Brunonem Jasieńskim, którzy wspólnie zaczęli wydawać „Miesięcznik Literacki”, nieoficjalny organ Komunistycznej Partii Polski.  Dwa lata później pismo zostało rozwiązane, a członkowie redakcji zostali aresztowani. Opowiedzenie się za komunizmem stało się jednocześnie przyczyną kryzysu twórczego Aleksandra Wata, albowiem jako twórca nie mieścił się w ramach socjalistycznego realizmu. Po wybuchu II wojny wyjechał do Lwowa i początkowo entuzjastycznie witał włączenie Zachodniej Ukrainy do ZSRS. Pisał wówczas dla „Czerwonego Sztandaru”, dziennika wydawanego przez okupacyjne władze sowieckie. W styczniu 1940 r. został wraz z grupą polskich pisarzy aresztowany przez Rosjan. Był więziony we Lwowie, Kijowie i Moskwie, a następnie został wywieziony w głąb ZSRS, do Kazachstanu. W listopadzie 1941 r. na mocy amnestii został uwolniony, wtedy odnalazł żonę i syna. W Ałma-Acie, został delegatem regionalnym londyńskiego rządu RP. W Rosji sowieckiej przebywał jednak aż do 1946 r. Nigdy nie przyjął obywatelstwa radzieckiego, pobyt w więzieniach NKWD odarł go ze złudzeń i pozbawił marksistowskich sympatii.

Po powrocie do Polski Aleksander Wat sprawował krótko funkcję redaktora naczelnego Państwowego Instytutu Wydawniczego (1946-1948). W latach 1947-1949 współredagował tygodnik „Odrodzenie”, będący pierwszym powojennym pismem społeczno-kulturalnym. Wypowiadał się krytycznie wobec instalowanego systemu komunistycznego, starał się wprowadzać do redagowanych przez siebie czasopism literaturę spoza socrealistycznego nurtu. Choć publikował w „Kuźnicy” i „Twórczości” oraz intensywnie włączył się w polskie powojenne życie literackie, postępujące ograniczanie swobody twórczej przez nowe władze spowodowały, że poeta zamilkł. W styczniu 1953 r. zapadł na ciężką chorobę - tzw. zespół opuszkowy Wallenberga - która wywoływała między innymi ostre bóle głowy i powodowała niezdolność do pracy. Pisarz podjął leczenie za granicą - w 1954 r. wyjechał do Szwecji, a od 1955 do 1957 przebywał na południu Francji. Mimo choroby Wat starał się pisać. W 1957 r., po kilkudziesięciu latach twórczego milczenia, ukazał się tom zatytułowany „Wiersze”, których dominującym tematem jest wielopostaciowy, metafizyczny ból, którego nieustannie doświadczał mierzący się z chorobą poeta. Publikacja została przyjęta z ogromnym zainteresowaniem i uznaniem, przynosząc autorowi nagrodę „Nowej Kultury”.

Pisarz szukał ukojenia i pomocy w chorobie we Francji, wraz z żoną szczególnie upodobali sobie Paryż i Prowansję (Cabris), gdzie powstały cykle poetyckie włączone potem do „Wierszy śródziemnomorskich”. W 1963 r. Wat ostatecznie wybrał status emigranta i pozostał na Zachodzie. Publikował w paryskiej „Kulturze”, bywał częstym gościem Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, został również stypendystą w Center for Slavic and East European Studies Uniwersytetu Berkeley w Kalifornii. Jednakże choroba postępowała, a Wat pisał już z wielkim trudem.  Za granicą udzielił serii wywiadów Czesławowi Miłoszowi, które stały się kanwą książki „Mój wiek”. 

W 1965 powrócił do Francji, choć w celach terapeutycznych wyjeżdżał jeszcze na Majorkę, gdzie napisał ostatni tom wierszy „Ciemne świecidło”. Przez cały ten okres nękały go ostre bóle głowy. Z ich powodu 29 lipca 1967 r. popełnił samobójstwo poprzez przedawkowanie leków przeciwbólowych. Choroba zwyciężyła poetę.

 --------

O pomniku nagrobnym (opr. B. Gutowski)

Lokalizacja: kwatera A, grób 1248

Pomnik nagrobny w kształcie płyty umieszczonej na podstawie. Płyta polerowana  krzyża na cokole i podstawie, przed którym płyta na ramie pionowej, ujęta ramą poziomą. Podstawa cokołu o ściętych górnych krawędziach. Na płycie kwadratowa płycina, zdobiona groszkowaniem, na niej aplikowana inskrypcja wykonana z liter odlanych ze stopu miedzi.

ALEKSANDER WAT / 1900-1967 / OLA WAT 1905-1991 / ANDRZEJ WAT / 1931 - //.

Wykonany z szarego granitu

Nagrobek wykonany w latach 90. XX wieku, stan dobry, znajduje się pod bieżącą opieką rodziny.