Bronisław Piłsudski (1866-1918)
Dokumentalista kultur ginących ludów Dalekiego Wschodu, którego dokonania pozostały w cieniu zasług brata, Józefa Piłsudskiego -twórcy Legionów i pierwszego marszałka niepodległej Polski. Zmarł w Paryżu śmiercią tragiczną, tonąc w Sekwanie. 29 maja 1918 r. spoczął na cmentarzu w Montmorency.

Urodził się w 1866 r. w Zułowie na Wileńszczyźnie, gdzie dorastał w patriotycznej atmosferze rodzinnego dworu. Początkowo niewiele wskazywało na to, że poświęci się karierze etnograficznej. Przyszłość wiązał z prawem, studiował ten przedmiot na Uniwersytecie Petersburskim, jednakże w 1887 r., za udział w spisku na życie cara Aleksandra III, został relegowany z uczelni i skazany na karę śmierci. Została ona jednak zmieniona na 15 lat zesłania na położonej na Oceanie Spokojnym i należącej formalnie od 1875 r. do Rosji wyspie Sachalin, która pełniła wówczas funkcję odizolowanej kolonii karnej, zarówno dla kryminalistów, jak i politycznych przeciwników caratu. Początkowo Piłsudski pracował fizycznie przy wyrębie lasu we wsi Rykowskoje, jednakże niedoszły prawnik, doskonale władający językiem rosyjskim, został dostrzeżony przez lokalne władze, którym brakowało ludzi w przeprowadzanym wówczas procesie zagospodarowywania wyspy. Został przeniesiony do kancelarii policyjnej, gdzie uzupełniał dokumentację kolonii karnej, a następnie uzyskał możliwość zamieszkania w lokalnej osadzie. Piłsudski szybko zasymilował się z obcą kulturowo ludnością, ulegając fascynacji jej obyczajami, folklorem i obrzędowością. Mimo że oficjalnie Piłsudski pozostawał skazańcem, rosyjskie władze wspierały jego działania badawcze, jego działalność była bowiem przydatna dla caratu. Wyspa miała dla Rosji strategiczne znaczenie na Dalekim Wschodzie, a jej porty ułatwiały komunikację osad na stałym lądzie z wyspami Archipelagu Kurylskiego i Kamczatką.

Momentem formacyjnym w karierze Bronisława Piłsudskiego było zetknięcie się z innym zesłańcem, wybitnym etnografem Lwem Szternbergiem, który na polecenie gubernatora Sachalinu prowadził wieloaspektowe badania wyspy oraz jej mieszkańców. Wtajemniczył on młodszego zesłańca w arkana badań etnograficznych, które były wówczas młodą dyscypliną nauki. Piłsudski napisał pracę o klimacie wyspy, która stała się przepustką do jego dalszych badań i coraz większej swobody. Gdy został wysłany na południe wyspy, aby badać tamtejsze warunki meteorologiczne, zetknął się z zamieszkującą tę część wyspy ludnością tubylczą, jaką byli Ajnowie. Po 10 latach zesłania wyrok zamieniono na nakaz osiedlenia na rosyjskim Dalekim Wschodzie, jednakże bez prawa opuszczania go. Wkrótce potem Cesarska Akademia Nauk zaproponowała mu zbadanie kultury Ajnów, Gilaków, Oroków i Mangunów na Sachalinie.

W 1904 r. Piłsudski wraz z innym byłym zesłańcem, polskim pisarzem i podróżnikiem, Wacławem Sieroszewskim udał się na japońską wyspę Hokkaido, by kontynuować prace badawcze nad Ajnami, zamieszkującymi również ten obszar. Wyprawa została sfinansowana przez Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne. Do badań etnograficznych wykorzystali oni sprowadzony ze Stanów Zjednoczonych najnowocześniejszy wówczas fonogram Thomasa Edisona, za pomocą którego nagrali na 100 woskowych wałkach rozmowy i śpiewy ludności tubylczej. Bronisław Piłsudski, już jako wolny człowiek, osiadł w wiosce Ai, gdzie od 1905 r. badał lokalne społeczności. Założył również rodzinę, doczekując się dwójki dzieci, których potomkowie do dziś żyją w Japonii. Bolesław Piłsudski w jednym ze swoich artykułów napisał, że ludność tubylcza stanowiła dla niego; „(…) jedyne na całej wyspie środowisko moralnie niezepsute (…). Zbliżyłem się do tych ludzi wymierających i krzywdzonych, żeby odetchnąć wśród nich lepszym powietrzem i nieść im pomoc”. Działał na rzecz Ajnów, ucząc dzieci i dorosłych pisania i czytania po rosyjsku. Zakładał dla nich szkoły, w których stworzył autorski program kształcenia, oparty na nauce arytmetyki, rzemiosła, podstaw rolnictwa oraz higieny. Głównym polem jego zainteresowań była lingwistyka, folklor i antropologia, a także medycyna, szamanizm i kult niedźwiedzia. Opracował również fundamentalne dzieło: słownik ajneńsko-rosyjski.

Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 r. Piłsudski, zagrożony mobilizacją do carskiego wojska, opuścił wyspę. Na wyjazd jego rodziny nie zgodziły się władze plemienne. W sierpniu 1906 r. przez Amerykę Północną i Europę Zachodnią dotarł na ziemie polskie. Mieszkał w Krakowie, Lwowie i Zakopanem, gdzie zajął się badaniami etnograficznymi mieszkańców Podhala oraz założył Sekcję Ludoznawczą przy Towarzystwie Tatrzańskim, a także współorganizował muzeum im. Tytusa Chałubińskiego. Choć nie posiadał żadnego tytułu ani stopnia naukowego, cieszył się poparciem członków lwowskiego i krakowskiego środowiska naukowego. Wybitny językoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Jan Rozwadowski zredagował folklorystyczne i językowe materiały ze studiów Piłsudskiego nad Ajnami i opublikował je w języku angielskim. Wydana w 1912 r. przez bibliotekę Uniwersytetu Michigan praca Bronisława Piłsudskiego „Materials for the Study of the Ainu Language and Folklore” nazywana jest „szczytowym osiągnięciem w zakresie badań nad kulturą i językiem Ajnów sachalińskich. To, co współcześnie światowa nauka wie o życiu, tradycjach i obyczajach Ajnów, w ogromnej mierze zawdzięcza temu jednemu badaczowi. Praca Bronisława Piłsudskiego - przygotowany przez niego i zredagowany ponownie przez prof. Alfreda Majewicza słownik języka Ajnów oraz zapis dźwięku ich mowy - to jego ostatnie świadectwa. Bronisław Piłsudski był ceniony i wręcz kochany przez ten zagrożony przez Rosjan na Sachalinie i przez Japończyków na Hokkaido ginący lud. Obecnie na terytorium Rosji żyje niespełna tysiąc Ajnów, zaś w Japonii - ok. 30 tysięcy. Ich język i kultura zagrożone są wymarciem.

Po wybuchu wielkiej wojny w 1914 r. Piłsudski, jako poddany rosyjski, opuścił Zakopane i udał się do Szwajcarii, skąd przeniósł się do Paryża, gdzie działał w Komitecie Narodowym Polskim jako przedstawiciel Litwy. Trudna sytuacja rodzinna oraz napięcia polityczne powodowały, że zaczął cierpieć na stany depresyjne. Nie zobaczył już nigdy więcej swojej rodziny zostawionej na Sachalinie. Zmarł tragicznie, tonąc w Sekwanie w wieku 52 lat, okoliczności jego śmierci do tej pory pozostają niejasne.

Mimo wielkich zasług dla światowej nauki Bronisław Piłsudski znany jest niewielkiemu gronu specjalistów i pasjonatów. W okresie PRL-u jego nazwisko zostało skazane na zapomnienie, zaś współcześnie pozostaje w cieniu młodszego brata - Józefa Piłsudskiego. Na Sachalinie i na Hokkaido znajdują się pomniki upamiętniające tego wyjątkowego badacza, zaś na Starym Cmentarzu w Zakopanem znajduje się jego symboliczna mogiła.