W tekście z cyklu „Listy z podróży naokoło świata” wspomniane jest miasteczko Nanticoke w stanie Pennsylwania, w którym „wszystkie napisy są po angielsku i po polsku”. W dalszej części artykułu zarysowana jest okolica Nanticoke, a następnie historia polonii, która osiedliła się w tym miejscu – Polacy z tego regionu to głównie górnicy, podobnie prawie cały zarząd miasta składa się z Polaków; powstają także polskie sklepy czy jatki. Tekst opatrzony jest fotografiami m.in. polskich domów z okolic Nanticoke (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany” Warszawa 1914, nr 3, s. 11-13, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółczesniony odczyt tekstu.

Listy z podróży naokoło świata
VII. Nanticoke, Pa.

W Nowym Jorku, zwłaszcza w dzielnicy East Side, Żydzi są tak dominującym elementem, że napisy miejskie w miejscach publicznych przeważnie są w dwóch językach: po angielsku i w żargonie. Jest jednak w Pensylwanii małe miasteczko, gdzie wszystkie napisy są po angielsku i po polsku; tym miasteczkiem jest Nanticoke nad Susquehanną. Oba brzegi tej rzeki stanowią niesłychanie bogate zagłębie węglowe, zamknięte po lewym brzegu łańcuchem Penobscot Mountains (1 500 st.), a po prawym Shickshinny Mountains (1 440 st.). Rzeka ma charakter górski, dno kamieniste, poprzerzynane szeregami skał i uskokami; do żeglugi Susquehanna nie nadaje się, ale ciągnie się wzdłuż niej kanał aż do zatoki Chesapeake, którędy dawniej spławiano węgiel do oceanu. Dziś kanał ten, z wielkim mozołem zbudowany, jest zarośnięty, zamulony i stanowi ulubioną siedzibę ptactwa błotnego, transporty węglowe zaś idą kolejami po obu brzegach rzeki: po prawym linią Leigh Valley, a po lewym - Pennsylwania. Zagłębie Susquehanny jest macierzą przemysłu węglowego stanu, tu bowiem stanęły najpierwsze kopalnie, a rychło nadciągnęli do nich robotnicy polscy. Budowano im początkowo osady wśród lasów i skał, w romantycznym otoczeniu, kędy przekradały się ongi niedźwiedzie i łosie, a bacznie śledzili za nimi czerwonoskórzy. Osad takich dochowało się kilka do dziś, jak np. charakterystyczna osada w Lee, gdzie rezyduje dzielny Krakowiak Marcin Ludał z pod Bochni. Z biegiem czasu jednak ludność zaczęła się koncentrować w miasteczku Nanticoke, które doszło dziś do 20 000 ludności, w czym przeszło 50% Polaków. Polacy w Nanticoke to przeważnie górnicy. W kopalni tylko polską rozmowę słychać, przed rozpoczęciem roboty ucina się pogawędkę o nowinkach dnia; siadają sobie na kłodzie drzewa: ten od Śremu, ten z Lipna, ten z okolic Tarnowa czy Dukli, paru Kurpiów, paru Mazurów, Podlasiak, Krakowiacy - cała Polska. Przyłożywszy się do pracy, zarabiają górnicy wcale dobrze, budują więc sobie lub kupują gotowe domki, stają się obywatelami miasta i stanu. Aby zaspokoić ich potrzeby, wytworzył się wcale potężny stan kupiecki, bogaty i wpływowy, to też gdy przyjdą wybory, Polacy stanowią tak potężną siłę, że przeprowadzają swoich kandydatów. Obecnie zarząd miasta jest prawie całkowicie polski: majorem jest Polak Madejewski, skarbnikiem Polak Wenta, dyrektorem rady szkolnej Polak Karbowski, sędzią Polak Lubski, inne drobniejsze urzędy także przeważnie mają Polacy. Korci to bardzo Irlandczyków, którzy dotychczas trzymali tu ster, a nasi tych „ajryszy” nie lubią. Dla niepoznaki nazywają ich zwykle „zielonymi” lub „kozakami”. Stopniowo typ żywiołu polskiego zabiera w swoje ręce życie miasteczka: ma swoich rzeźników, sklepy kolonialne, łokciowe, galanteryjne, spożywcze. Piekarzy jest w mieście pięciu: czterech Polaków i jeden Anglik. Są dwie księgarnie, paru fotografów, namiarze, zegarmistrze, jubilerzy, kapelusznicy, modniarki, jest 2 lekarzy, 2 adwokatów, biura realnościowe, dentysta, trzy parafie rzymskokatolickie i jedna niezależna. Życie zbiorowe przejawia się w licznych stowarzyszeniach, jak: Sokoły, Skauci, Gwiazda Młodzieży, Chór de Reszke, 2 orkiestry, biblioteka im. Kraszewskiego, kasa pogrzebowa i inne. Sokoły wybudowały najładniejszą salę w mieście, a wszystkie wiece, koncerty i teatry w mieście, angielskie, słowackie, włoskie odbywają się zawsze w „Polish Falcon Hall”. Sprawy narodowe obchodzą żywo Polaków w Nanticoke. Na jednym wiecu widziałem ich z górą tysiąc osób, a są między nimi typy nadzwyczaj ciekawe, zwłaszcza w starszym pokoleniu. Podczas gdy jedna z urodzonych już tutaj panien mówiła mi: „Ojciec wygania mnie do kraju, ale ja bym wolała pojechać do Kalifornii”, to starsza kobieta, już babka wnuków, mówiła mi: „25 lat już tu mieszkam, a coraz więcej za krajem tęsknię. Teraz więcej niż dawniej”. O dzieciach tu urodzonych mówiła mi inna staruszka: „Tutejszy to jak dziki ptak, choć go się oswoi, to jednak on jest obcy”. Poznałem jednak i tutaj gorącą patriotkę, urodzoną w Ameryce, a mówiącą czysto po polsku; była w kraju dwa razy, zwiedziła i Poznań, i Warszawę, i Kraków, i Wieliczkę, a tu w Nanticoke uczyła dzieci historii polskiej, a miewała po 123 uczniów. Sporo też wraca do kraju, najwięcej Galicjan, mniej Królewiaków, najmniej Poznaniaków. Galicjanie ślą dużo pieniędzy do kraju; mówiono mi w banku, że można liczyć, iż na 100 000 doi. wysyłanych do Galicji, zaledwie ze 100 idzie do Poznańskiego. Gdym opuszczał Nanticoke, stary górnik z pod Sanoka ze łzą w oku mówił do mnie: „Jak pan wróci do kraju, niech się pokłoni i wszystkim braciom, i całej ziemi, choć ja tam już 28 roków nie był”. Uściskaliśmy się serdecznie i śpieszę, nim jeszcze wrócę do kraju, choć listownie przesłać pozdrowienie wszystkim braciom i całej ziemi od starego górnika i bezdomnego wędrowca.