W tekście wśród cyklu artykułów poświęconych ziemi nowogrodzkiej opisany jest Nowogródek jako taki – przypomniana jest historia tego miasta, w tym panowania księcia Witolda, ślubu Władysława Jagiełły, a także rozkwit miasta pod panowaniem królów polskich. Tekst opatrzony jest też fotografią gmachu starostwa w Nowogródku, które mieści się w dawnej kamienicy radziwiłłowskiej (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany” Warszawa 1925, nr 10-11-12, s. 31-32, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Nowogródek

Któż nie zna tego imienia? Komuż na jego dźwięk myśl nie biegnie w stronę litewskiego miasteczka, tak małego obecnie, a tak ongiś sławnego i potężnego?! Drogim jest Nowogródek sercu polskiemu, jak mało jednak rodaków zwiedza to miasto, które powinno by być miejscem pielgrzymek! Chcąc je atoli zwiedzić, niech ziomkowie z głębi kraju patrzą nań tak, jak patrzy miłośnik sztuki na stary, cenny obraz, nie bacząc na jego zniszczoną postać i liche ramy - niech nie widzą biedy i zaniedbania miasta, lecz niech spojrzą na nie przez pryzmat historii, przez pryzmat górnych i chmurnych chwil, które przez nie, jak przez cały ten kraj, przeszły…

Nowogródka, założonego przez kniaziów ruskich w XII czy XIII wieku, dosięgnął najazd tatarski Batego, po czym tą bezpańską krainą (Tatarzy bowiem cofnęli się szybko z powrotem) zajęli Litwini pod wodzą Erdziwiłła, który tu zamek pobudował. Kolejno następują napady krzyżackie i tatarskie, zamek broni się jednak i nie poddaje nigdy najeźdźcom. Miasto rozkwita pod panowaniem Mendoga, a potem - Witolda. Mendog na zamku nowogródzkim zostaje koronowany - przez wysłańca papieża Innocentego IV - na króla litewskiego. Ceremonia odbywa się z ogromnym przepychem w obecności biskupów, mistrzów i dostojników Zakonu Inflanckiego.

Niedługo jednak trwa ta sielanka. Krzyżacy nie zaprzestają swych knowań i napadów. Znowu zamek mężnie stawia czoło i nie ulegnie. W 1415 r. książę Witold zwołuje na zamku nowogródzkim sobór wszystkich biskupów greckiego obrządku w kraju w celu wybrania metropolity litewsko-ruskiego i uniknięcia zależności od Moskwy. - Tenże książę wznosi kościół zwany później Farą u stóp zamku. W tejże Farze bierze ślub król Jagiełło w 1422 r. z cudnej podobno urody księżniczką Holszańską Sonką, późniejszą matką Jagiellonów. Tu też w 1799 r. zostaje ochrzczony Mickiewicz.

Największym rozkwitem cieszy się Nowogródek pod opieką królów polskich, którzy nadają mu rozmaite przywileje i prawa, uwzględniające różnice narodowościowe i religijne, i ustanawiają tu kadencję Trybunału W. Ks. Litewskiego, na którą ściągają bracia szlachta, mający wiecznie sądowe sprawy, a za nimi podążają kupcy, częstokroć z Włoch, Turcji i Wschodu.

Reformacja, zalewająca Polskę, i w Nowogródku odbija się głośnym echem. Odbywają się tu dysputy publiczne. Zwiedza miasto i król Stanisław August.

Rok 1812 - jak stada barwnych ptaków spadają oddziały wojsk napoleońskich na Nowogródek, który je przyjmuje z otwartymi ramionami i gorącym sercem. Bo jakżeż to nie przyjmować swoich ukochanych bohaterów! Ks. Józef Poniatowski, generał Dąbrowski i inni… Koło historii obróciło się…

Znowu Ruś rządzi przeszło sto lat, starając się niszczyć, choć bezskutecznie, polskość. Na próżno w 1831 i 1863 r. dusi powstania - duch żyje. W 1915 r. zalewa kraj i Nowogródek najazd niemiecki, a w 1918 i 1920 - znów nawała wschodnia. I znowu stałe panowanie Polski.

Rany zadane przez wojnę goją się stopniowo. Nowogródek odżywa - zostaje, jak i przed kilkuset laty, podniesiony do godności miasta wojewódzkiego - wita w swych progach najwyższych dostojników Polski: Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego w 1922 r., a potem w maju 1924 roku - Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Stanisława Wojciechowskiego.

Sędziwy Władysław Mickiewicz odwiedza Nowogródek i jest podejmowany przez społeczeństwo z entuzjazmem w domu swego wielkiego Ojca w maju 1922 r. Do Nowogródka dojeżdża się obecnie koleją do stacji Nowojelna, skąd 23-kilometrową odległość do miasta można przebyć kolejką lub samochodami.

Szosa do Nowogródka początkowo przechodzi przez płaskie, piaszczyste pola koło Nowojelnej - biegnie dalej przez miejscowość coraz więcej falistą, szczególnie piękną w okolicach Koszelewa - potem wspina się na szereg pagórków przed Nowogródkiem, który ukazuje się z najwyższego wzgórza, jakby widok ze starego sztychu. Z bliska jest to zwykła mała mieścina, a jednak, jest tu coś, co bierze za serce, tak samo, jak ten zwykły tekst w pożółkłej księdze metrykalnej:

„…dis 15. febru. P. A. R. D. Antonius Pollet cen. favor. baptismi infant. natus Adamus Bernard…”

A te stare kościoły i klasztory! Na próżno najeźdźcy tyle niszczyli, na próżno starali się zatrzeć ślady przeszłości świetnej. Woła ona wielkim głosem do każdego, co chce ją widzieć i odczuć…

Przypomina się urywek z pamiętników nowogródzianina z połowy zeszłego wieku:

„Powiał nowogródzki wiatr na Litwie, jest to jak malutka wysepka na oceanie, z dala zaledwie widna, lecz tak uderzająca swoją powierzchnią, że, kiedy okręt koło niej przepływa, wznosi się mimowolne wołanie podróżnych, żeby się przy niej zatrzymać…” („Powieść z czasu mojego”, 1858).

Niechże się jak najwięcej w Polsce wznosi tych wołań, niech bracia nasi zwiedzają ten piękny zakątek kraju, niech odetchną jego ożywczym powietrzem i odczują ten sentyment mickiewiczowski, co się nad piękną ziemią nowogródzką unosi.