Artykuł zawiera informacje na temat historii powstania Biblioteki Narodowej, założonej przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Przybliżona jest historia umieszczenia Biblioteki we Lwowie, a także kwestie finansowe związane z prowadzeniem tego obiektu. Ogólnie opisane zostały zbiory Biblioteki oraz jej cele. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1860, T:1, s. 117-118., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Biblioteka Narodowa imienia Ossolińskich we Lwowie.

Wspaniały ten pomnik obywatelskiej gorliwości jednego z najzasłużeńszych mężów w piśmiennictwie polskim winien założenie i istnienie swoje śp. Józefowi Maksymilianowi Ossolińskiemu, który całe swe życie i mienie poświęcił tej jedynej myśli, aby, zgromadziwszy wielkim kosztem znakomity zbiór skarbów naukowych, mógł go poświęcić na użytek i ku dobru powszechnemu. Wielkie zaiste położył on zasługi w literaturze uczonymi badaniami, które w dziełach swoich zostawił; ale nierównie większą jest pamiątką ten dar, co imię jego w długie wieki wdzięcznej potomności przekazują. Początek tych zbiorów sięga roku 1790 — wtedy bowiem Ossoliński zaczął być znany w całym kraju jako szczególny miłośnik książek polskich, gromadzący to wszystko, co bibliotekę jego pomnożyć i wzbogacić mogło, który nie zaniedbywał żadnej sposobności, nie szczędził żadnego trudu i kosztu, aby tylko zdobyć i posiadać rzadkość bibliograficzną — zadanie tym trudniejsze w owym czasie, że byli i inni miłośnicy, co idąc tym samym torem, ubiegali się o podobne zabytki. nW ten sposób sformował Ossoliński znaczną bibliotekę, która wyłącznie miała się składać z dzieł polskich i słowiańskich. Jakoż dotąd w tych oddziałach jest ona najobfitszą. Lecz z czasem gorliwe staranie jego o rozszerzenie oświecenia publicznego większą rozciągłość zamiarowi temu nadało; gromadził dzieła, ryciny, medale, mapy nie tylko krajowe, ale i z obcej literatury. Pierwotnie chciał on umieścić swoją bibliotekę przy Akademii Zamojskiej i już był złożył układ z ordynatem śp. Zamojskim w r. 1804. Lecz gdy granice ówczesnej Galicji zmieniły się, na umieszczenie swego zbioru Lwów przeznaczył. Zgodził się chętnie na ten projekt cesarz austriacki Franciszek I w r. 1809, a kiedy Ossoliński wygotował osobną ustawę, w której jak najprzezorniej zachowanie i byt biblioteki zabezpieczył, tenże sam cesarz przywilejem z dnia 4 czerwca 1817 r. takową zatwierdził i zakład pod swoją opiekę przyjął. W tym Że samym roku zjechawszy do Lwowa, kupił mury po spalonym klasztorze karmelitanek, i na tym miejscu własnym kosztem rozpoczął budowę gmachu bibliotecznego, podług planów hr. Nobile, który w późniejszych latach ukończony i stosownie przerobiony, poniższy drzeworyt przedstawia. Chcąc zaś stałe istnienie swemu zakładowi zapewnić, dobra zwane Wola Mielecka, Piątkowiec, Zgórsko i inne w obwodzie tarnowskim, a Strzelce i Widow w obwodzie bocheńskim do biblioteki wcielił, i dochód z nich w ustawie wyrażony, na potrzeby jej przeznaczywszy, pod szczególny dozór stanów krajowych oddał. Następnie w r. 1823, na mocy zawartego układu z Henrykiem księciem Lubomirskim, pomieniony fundusz biblioteczny oparł na majoracie przeorskim i kuratorią nad częścią literacką temuż księciu i jego potomkom polecił. Książę część zbiorów swoich w księgach, medalach, malowidłach i starożytnościach do tego zakładu przyłączył, i tym sposobem muzeum pod imieniem „Musaeum Lubomirscianum” przy nim założył. Dalej obmyślił Ossoliński wieczny fundusz dla trzech uczonych, którym obowiązki bibliotekarza, kustosza i pisarza mają być powierzone, wreszcie wyznaczył zasiłki pieniężne dla trzech aplikantów, którzyby pilnując szkół i biblioteki, na użytecznych społeczności ludzi usposobić się mogli. Tak wielka przysługa krajowa znalazła też ogólne ocenienie. Zgromadzeni bowiem na sejmie 1822 r. obywatele Galicji, postanowili wybić Ossolińskiemu medal, wyobrażający z jednej strony popiersie założyciela biblioteki z napisem: „Josephus Maximilianus Comes de Terszyn Ossoliński, supremus Regni Mareschalcus, Ordinis S. Stephani Commendator”, a na odwrotnej fasada biblioteki, z napisem u góry: „Musis Patriis”, na dole zaś: „Bibliotheca publica, fundata Leopoli A. D. 1817”. Tyle uczyniwszy dla dobra zakładu swego, tyle skarbów zebrawszy, nie miał tej pociechy, aby doczekał ostatecznego uskutecznienia swoich zamiarów i dopełnione w skutku przedsięwzięcie oglądał; albowiem na kilka lat przed śmiercią utraciwszy wzrok, zmarł w Wiedniu dnia 17 marca 1826 r. Pierwszym zawiadowcą tego zakładu był Jan Wincenty hr. Bąkowski; pierwszym zaś dyrektorem biblioteki, uczony ks. Franciszek Siarczyński, autor wielu dzieł historycznych. Ostateczne przewiezienie biblioteki z Wiednia do Lwowa nastąpiło w r. 1827; zawierała ona wtedy w ogóle 22 798 dzieł, nie licząc rękopisów, rycin, map i numizmatów. Liczba ta z czasem znacznie się pomnożyła, zwłaszcza gdy przybyły jej znakomite ofiary, zasiłki i zapisy gorliwych o dobro nauk obywateli i stanów krajowych. Dziś zakład zostaje pod bezpośrednią opieką tychże stanów i ma na celu: 1) Zbierać i zachować książki, rękopisy, dyplomata, autografy, monety, obrazy, rysunki i inne płody sztuki, minerały i starożytności, szczególniej polskie. 2) Drukować i wydawać dawne rękopisy i nowsze ważniejsze dzieła w własnej swojej drukarni. 3) Szerzyć oświatę za pośrednictwem ciągle otwartej czytelni. 4) Wspierać zasiłkiem pieniężnym ubogą, naukom poświęcającą się młodzież. Fundusz wieczysty czyli żelazny zakładu stanowią wyżej wspomniane dobra i różne kapitały, co wszystko razem wynosi 385 170 złr. 40 krajcarów w monecie konwencyjnej, czyli około 1 i pół miliona złp. Dochód roczny, według ostatniego sprawozdania, wynosił 13 342 złr. 50 krajcarów w monecie konwencyjnej, czyli przeszło złp. 50 000. Zastępcą kuratora naukowego jest teraz Maurycy hr. Dzieduszycki, radca namiestnictwa we Lwowie. Zastępcą kuratora gospodarczego (małoletniego Antoniego Broniewskiego) jest Koman Broniewski, w Zgórsku, obwodzie tarnowskim zamieszkały. Obrońcami postcreditis są: Józef Piasecki i Feliks Pohorecki, członkowie stanów galicyjskich. Miejsce dyrektora biblioteki opróżnione; zastępuje go kustosz, którym jest znany literat i poeta, August Bielowski, członek Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Cesarskiej Biblioteki Petersburskiej i Komisji Archeologicznej Wileńskiej. Miejsce zastępcy kustosza nie jest obsadzone. Skryptorami i archiwariuszami są: Julian Aleksander Kamiński i Jerzy Dunin. Doktor prawa Marcelli Tarnowiecki, adwokat krajowy, piastuje urząd syndyka zakładu. Niższa służba składa się z 3 przysięgłych praktykantów stypendystów, 2 woźnych, 1 odźwiernego i 2 stróżów. Biblioteka zawiera obecnie 48 597 dzieł w 80 350 tomach, 1 382 rękopisów, 5 334 rycin i rysunków, 319 map i atlasów, 354 obrazów, 178 dyplomów, 344 przedmiotów należących do starożytności lub muzeum, 2 158 autografów, 10 595 monet i medalów, 1 140 sztuk minerałów i około 800 muszli. Stypendiów dla ubogiej młodzieży jest teraz 3. Każde wynosi rocznie 200 złr. w monecie konwencyjnej (około 800 złp.). Dotąd duch i pamięć zasługi Ossolińskiego czuwa nad utrzymaniem tego zakładu, który jest i potomnych pokoleń dziedzictwem, a miłość kraju, wdzięczność publiczna i gorliwość urzędników ku pomnożeniu jego i uświetnieniu wszelkich starań dokłada.