W tekście wspomniane są ostatnie dni Bolesława Śmiałego oraz jego pielgrzymka do Ossyaku [ob. Ossiach, miasto w Austrii – przyp.red.], gdzie osiadłszy w klasztorze, zmarł w 1089 r. Artykuł opisuje sam klasztor, jego umiejscowienie oraz okolicę, opisany zostaje także sam kamień grobowy w klasztorze. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1864, T:10, s. 359-360., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Grobowiec Bolesława Śmiałego w Ossyaku

Wiadomo, że Bolesław Śmiały, po zabójstwie spełnionym na osobie św. Stanisława, biskupa krakowskiego, dręczony wyrzutami sumienia, uszedł do Węgier. O dalszych losach króla-tułacza kronikarze sprzeczne podają wiadomości; najprawdopodobniejszym jednak wydaje się przypuszczenie, że pielgrzymując do Rzymu, wstąpił do klasztoru w Ossyaku i tam, osiadłszy na pokucie, umarł r. 1089.

Ossyacki, czyli Ossyachski klasztor, niegdyś ks. Benedyktynów, zniesiony r. 1781, teraz zaś kościół parafialny, czci Panny Marii poświęcony, leży u stóp Alp w Karyntii, niedaleko Klagenfurtu i Feldkirchen, pomiędzy mieścinami Villach i Sankt Veit, nad jeziorem tegoż nazwiska, długim na trzy godziny drogi, a szerokim w niektórych miejscach na pół godziny. Po obu stronach ciągną się pasma gór, od Feldkirchen niższe, od Villach zaś wyższe, z wierzchołkami śniegiem pokrytymi, tworząc w środku zamkniętą, cichą i malowniczą dolinę. U stóp gór, nad samym jeziorem, wznosi się kościół, otoczony kilkoma zabudowaniami: jest to Ossyak, dawne opactwo. Kościół ten jest długą, niską, zewsząd szkarpami podpartą budowlą, jakby przybudowaną do kaplicy półokrągłej, zupełnie podobnej do naszych Duninowskich kościółków, którą już biskup Białobrzeski w połowie XVI wieku starożytną nazywał. Do tej kaplicy dotyka grobowiec Bolesława, w ścianę północną zewnętrznego kościoła wmurowany. Poza grobowcem ciągnie się część kościoła w XV wieku przybudowana, a dalej, gdzie wielki ołtarz, pod dzwonnicą, przybudowanie jeszcze jest nowsze. Pomnik ten grobowy składa się z dwóch części, to jest z kamiennej dolnej i drewnianej górnej części.

Dolną część stanowi tablica przymocowana do muru, gruba, podłużna, o trzech bokach prostokątnych, a czwartym u góry zakrzywionym, z marmuru karyntyjskiego, niegdyś białego, dziś pożółkłego ze starości, z głębokim wyżłobieniem na środku. Wewnątrz tego wyżłobienia jest koń wypukłą rzeźbą wykuły, z kawałkiem lejców na grzywie i z siodłem napół już startym na grzbiecie, uszów zaś jego, oczu i nozdrzy dopatrzeć już prawie całkiem nie można. Na szerokim brzegu, wokół wyżłobienia środkowego, to jest z boków i od dołu, jest napis wyraźnymi literami łacińskimi, noszącymi cechę XIII wieku: „Rex Boleslaus Poloniae, occisor Sancti Stanislai, Epi. Cracoviensis.” (Bolesław król polski, zabójca św. Stanisława, biskupa krakowskiego). Marmur wysoki jest na łokci polskich 2, cal 1, długi łokci 2, cali 20, grubość wystająca od muru wynosi cali 4, samego zaś konia wysokość od łba łokieć i 3 cale.

Nad tym kamieniem grobowym, który podobno przy tej samej ścianie północnej kościoła kilka razy miejsce swe zmieniał, ponad daszkiem z blachy zrobionym, umieszczony jest we framudze obraz, przedstawiający rycerza w zbroi i szyszaku, rękę lewą trzyma na pałaszu, prawą opiera bułat na biodrze. Obraz ten otoczony jest siedmioma owalnymi obrazkami, na których malowane są olejno sceny z życia Bolesława Śmiałego, po trzy po bokach, jeden zaś nad królem. Obrazki te przedstawiają:
    1.    Św. Stanisława biskupa, wyrzucającego Bolesławowi jego występne życie;
    2.    Biskup modli się, klęcząc przed krzyżem jaśniejącym na niebie;
    3.    Bolesław zabija biskupa odprawiającego mszę świętą;
    4.    Bolesław w odzieży pielgrzyma;
    5.    Bolesław posługuje w klasztorze i nosi drwa do kuchni;
    6.    Bolesław na łożu śmiertelnym, otoczony zakonnikami;
    7.    Pogrzeb jego.

U dołu całego malowanego obrazu, w dwóch przedziałach po cztery wiersze, jest następujący napis:

„Occidit, Romam pergit, placet Ossiach illi:
Ignotus servit, notus pia lumina claudit.
Ossiach hinc placat tibi, Stanislae, tyrannum,
Mitem quod totum caelestibus intulit astris.”

Czyli po polsku:
„Zabił, szedł do Rzymu, Ossyach mu się podobał;
Nieznany służył, znany pobożne oczy zawarł.
Ossyach dlatego pojednywa z tobą, Stanisławie, tyrana,
Że czyn pokorny pod niebiosa podniósł.”

W niektórych kopiach tych wierszy błędnie napisano placeat zamiast placat, co wielką w sensie stanowi zmianę, a Lelewel zamieścił te wyrazy w innym porządku. Pod rycerzem wreszcie czytamy słowa: „Boleslaus rex 1089”. Niżej jeszcze, nad owym kamiennym koniem, umieszczono słowa zgodne z dawnym rękopisem, przechowanym w archiwum ossyackim z czasów około r. 1688:

„Rex homicida ego sum, profugus et scelere dives;
Hic latui, luctans, deplorans facinus audax,
Ne tamen ob crimen caelestis vindicet ultor,
Sanguine purpureo tingentem sidera Olympi,
Te Stanislae rogo, precantis advoca causam.”

To jest po polsku:
„Król zabójca jestem, wygnaniec i w zbrodnie bogaty;
Tu ukrywałem się i bolałem, żałując za czyn zuchwały,
Lecz aby mściciel niebieski nie karał za zbrodnię,
Ciebie, Stanisławie, proszę, którego krew purpurowa gwiazdy Olimpu rumieni,
Bądź orędownikiem sprawy tego, który cię błaga.”

Roku 1839 przystąpiono d. 21 czerwca w obecności świadków do otworzenia będącego pod framugą grobu, który tradycja miejscowa od wieków grobem króla Bolesława Śmiałego nazywała. Znaleziono tam czaszkę, kilka kości i ćwieków żelaznych, zapewne od trumny, a pod czaszką spinkę mosiężną, na której były jeszcze ślady pozłoty. Wnoszono stąd, że król musiał być pochowany w odzieniu pielgrzyma i że ta spinka służyła mu do zapinania kołnierza lub płaszcza pod szyją. Po czym grób ten znów zamurowano ze szczątkami Bolesława, spinkę zaś ową przytwierdzono sznurkiem do aktu urzędowego, spisanego przy tym odkryciu, który zachowano w archiwum kościelnym.

W tymże roku 1839, ze składek kilkunastu Polaków, odnowiono grobowiec króla Bolesława i urządzono go tak, jak powyżej opisaliśmy. Wtenczas umocowano kamień grobowy na tym miejscu, na którym się dziś znajduje, gdyż przedtem był o kilkanaście kroków dalej, umieszczono nad nim obraz ów rycerza, nowo malowany, na wzór poprzedniego przez czas zniszczonego i odtąd w skarbcu kościelnym na pamiątkę chowanego, i otoczono go napisami wedle dawnych rękopisów, także w archiwum ossyackim przechowywanych. Naokoło całego grobu ułożono posadzkę kamienną i ogrodzono ją kratą żelazną z drzwiczkami i napisem literami mosiężnymi: „Salutem peregrinantibus Polonis” - „Polakom podróżującym pozdrowienie”.

Poza kamieniem grobowym w kościele, w bliskości starożytnej kapliczki okrągłej, jest framuga wysoka na 1 łokieć, cali 19 w pośrodku, długa łokci 3, cali 10, a głęboka łokci 1, cali 13. Wedle tradycji miejscowej, sięgać ona ma czasów Bolesława i w tym miejscu podobno król był pochowany, głową do kościoła, a nogami do cmentarza. Dwie czaszki i kości na krzyż złożone odznaczają tę framugę.

Wewnątrz kościoła ponad oknami są freski w jednym kolorze, w kształcie podłużnym, przedstawiające daleko lepiej niż ów obraz olejny na drzewie malowany, wzmiankowane siedem chwil z życia Bolesława, pędzla podobno Frohmüllera.