W artykule opisana jest historia, w tym także długi epizod polskich rządów, w Kamieńcu Podolskim, zakończony w 1672 r., gdy Kamieniec dostał się w obszar wpływów tureckich, natomiast w 1699 powrócił do terenów Rzeczpospolitej. Opisany jest też kościół trynitarzy, wybudowany już po przejęciu Kamieńca z rąk tureckich. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1861, T:4, s. 91-92., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Kamieniec Podolski

„Droga ziemia tu, myśl ją moja zna.
„Tam najpierwsze szczęście moje,
„Tam najpierwsze niepokoje,
„Tam najpierwsza Iza.“

Tak śpiewał o Podolu dawno zmarły poeta, na skalistym pokładzie ulic Kamieńca wyrosły. Niewarte było o tym wspominać, gdyż na pociechę i po zmarłym poecie, i po zapomnianej piosnce jego, możemy sobie powiedzieć, że miasto to leży między 26° a 48°41′ szer. p., i takowy promień wiedzy złożyć na czoło opisu Kamieńca. Ale że na owego śpiewaka pod minaretem zdeptanym stopy Dziewicy-Matki-Królowej, pierwszych natchnień spłynęły promienie i poświęciły go na życie prześnione, przewalczone, przewędrowane i zagasłe w nieukojonym żalu i rozpaczy: to już on jest własnością Kamieńca. Każdy Podolak, gdy ujrzy miasto swe, albo w oddaleniu, gdy utęskniony myślą, niby jaskółka, gniazdeczko wspomnień do poszczerbionych murów jego przyczepia, mimowoli przypomni sobie i śpiewaka zmarłego i śpiew jego łabędzi, który z daleka do rodzinnej doleciał strony; a później dopiero, jako rozsądny i dbający o opinię porządnych ludzi czytelnik, cofnie się duchem i rad będzie w opisie znaleźć rozczulającą wiadomość, że w Kamieńcu dość znaczny handel futrami się prowadzi. Futra wprawdzie nieszczególne; ale zawsze to handel, a handel zbawia społeczeństwa.

Złożywszy takim sposobem hołd przed ołtarzami ekonomicznej wiary, musimy jeszcze czołem uderzyć przed również ożywczą potęgą wiedzy, domysłów historyczno-geograficznych i uronić łzę boleści, iż zasłużeni mężowie, którzy z położenia Kamieńca domyślają się, iż on jest starożytną osadą Daków, nie mogli ku większemu szczęściu swego kraju odkryć nam, jakie było życie i pożycie owej osady podczas najazdów Słowian, Gotów i Hunów.

Teraz możemy przystąpić do przypomnienia kilku dat z historii Kamieńca. Jeszcze w r. 1411 w. ks. lit. Witold opierał się przyłączeniu Podola i Kamieńca do Polski. Stało się to dopiero po śmierci w. księcia w 1430, a w 1434 roku już województwo podolskie istniało. Kamieniec był wysuniętą placówką Rzeczypospolitej od potęgi muzułmańskiej, ale w 1672 roku dostał się w ręce Turków, którzy zbudowali tam sławny ów minaret przy kościele katedralnym i przez 27 lat głosili z jego wierzchołka pierwszeństwo swego proroka. W 1699 roku, przy traktacie karłowickim, August II zerwał owoc zwycięstw Sobieskiego i odzyskał tę perłę Rzeczypospolitej, po utracie której tyle nieszczęść trapiło Polskę i Litwę. W końcu Kamieniec, przyłączony do cesarstwa, stał się gubernialnym miastem Podola.

Kamieniec założony był na gruzach dawnego jakiegoś miasta, w 1331 r., przez książąt Koriatowiczów. Stało się ono od razu warownią od napadów tatarskich i przy każdym prawie rogu straży Rzeczypospolitej odbywało. Dwa wszakże główniejsze wypadki znaczą historię Kamieńca. W r. 1651 Chmielnicki, a raczej z rozkazu ojca Tymofiej, syn jego, obiegł Kamieniec. Osaczone zewsząd miasto broniło się dzielnie i Chmielnicki w końcu, może lękając się zniszczyć zaporę przeciw Tatarom, odciągnął syna od oblężenia. W r. 1672, d. 15 sierpnia, Turcy obiegli Kamieniec, a od 18 sierpnia t. r. zaczął się, według wyrażenia Kochowskiego, „summa dies et ineluctabile tempus”. Dnia 26 sierpnia okopy zewnętrzne miasta wysadzono minami i oblężeni szlachta i mieszczanie, co nie chcieli, oparci na swych wolnościach, przyjąć dawniej wojska w swe mury, wywiesili białą chorągiew. Turcy weszli do Kamieńca w moc kapitulacji względnie korzystnej dla miasta, ale jej wcale nie dotrzymali. Jan Kazimierz, już na on czas we Francji, na wieść o stracie Kamieńca, umarł ze zgryzoty d. 1 stycznia 1673 r. Dopiero, jak żeśmy nadmienili, w r. 1699 traktat karłowicki powrócił tę warownię Rzeczypospolitej.

Ze wspaniałych świątyń tutejszych każda zasługiwałaby na oddzielny opis. Ograniczamy się tu jednak, stosując się do rysunku nadesłanego, na opisie kościoła oo. trynitarzy.

Kościół trynitarzy jest jeden z najnowszych, gdyż dopiero po oswobodzeniu Kamieńca od Turków wybudowany został. Niejaki Chocimirski zapisał na pomieszczenie oo. trynitarzy testamentem salę w 1707 r., a później dopiero na jej miejscu stanęła ta dzisiejsza piękna świątynia. Oo. trynitarze sprowadzeni byli do Warszawy przez kardynała Denhoffa, a przeniesieni do Kamieńca r. 1700, pod nazwą: „Trinitatis de Redemptione Captivorum”. Mieli oni najprzód wyznaczony klasztor przy Lackiej bramie, z przerobionego meczetu tureckiego, który wkrótce niedogodnym się okazał.

Kamieniec zasługiwałby na szczegółowy opis. Może on być przedmiotem obszernego dzieła; ramki atoli obecnej wzmianki pozwalają mi rzucić tylko kilka pobieżnych rysów. Kamieniec niegdyś z Mohylewem podolskim były rynkami, w których Wschód gromadził swe towary prowadzone do Polski. Handlowa sława Kamieńca jak i wojenna przeszły oddawna: po jednej i po drugiej tylko echo i ruiny jako pamiątka pozostały. Położenie miasta jest jednym z najpiękniejszych na Podolu, które całe nazwać można cudownym ogrodem. Na urwistej, otoczonej srebrną wstęgą Smotrycza skale, stoją gmachy i domostwa kamienieckie, stare, zaczerniałe, dumając pod opieką świątyń pańskich o tym, co było. Za jarem, który oddziela ten kamienny bukiet, co zwie się miastem, wznosi się wzgórze koliste, na którym polskie i ruskie folwarki rozrzucone są w półmiejskimi domami, a wieś patrzy na siostrę-miasto uśmiechem zieleni, ogrodów i świeżością swych domów, dworków i chat.

Miasto samo, jako bruk i ulica, niezmiernie ruchliwe, namiętne, wrażliwe. Wszystko to razem czyni je bardzo czujnym na wieść każdą i pogłoskę. Jest nawet pewne lokalne przysłowie, które doskonale maluje to usposobienie: „Gdy w Wietrznej Bramie kto kichnie, w Zanikowej mówią mu na zdrowie.” Charakter ten miasta przejawia się również i przez jego zakochanie w muzyce. Liszt utrzymywał, iż nie zna więcej muzykalnego miasta nad Kamieniec.

Wszystko to zajętych ekonomią polityczną, przemysłem, handlem, materialnym rozwojem niby zbawiennym, wcale nic nie obchodzi; dla nich dajemy rozsądny opis w tych słowach: miasto Kamieniec jest miastem gubernialnym, liczy około 17 000 mieszkańców, ma szkoły gimnazjalne, wszystkie biura administracyjne i sądownictwo, jak przystało na gubernialną stolicę; posiada sklepy, rynki, spacer publiczny na wałach, a nad Smotryczem ogród z mieszkaniem obłąkanych, który się nazywa ogrodem Witta. Resztę w pierwszej lepszej geografii na klasę drugą, miły czytelniku, doczytasz.

Kończymy na tym, że tak porządnie i rozsądnie w nauce geografii zarubrykowane miasto, nie powinno by sobie pozwalać być tak pięknym. Przyzwoiciej by mu było stać wybielonym, wyciągniętym, czekającym na obejrzenie, niż drapać się na skałę, chwalić swymi ruinami sławy i strzelać do nieba jak kamienną modlitwą kopułami domów bożych.

I znowu nam na myśl przychodzi ów poeta, ów zmarły, co jednak czuł poetycznie, jak poetycznie piętrzy się ku obłokom Kamieniec, i śpiewał w tej pieśni samej, cośmy ją na początku umieścili:

„Próżno się tych dni
„Pamięć w sercu śni:
Zapłacz, luba, gorzkim płaczem”…

A propos, w Kamieńcu ceny zboża zwykle dobre, a w guberni podolskiej fabryki cukru zakładają się z wielkim namaszczeniem.