W tekście opisana jest Kołoża leżąca pod Grodnem, klasztor świętych Borysa i Hleba, który nadany został przez Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta I. Przypomniane są pokrótce dzieje klasztoru, a także przedstawiony jest szczegółowy opis świątyni, zarówno zewnętrzny, jak i wewnątrz (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1887, Seria 4, T:10, s. 142, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Kołoża pod Grodnem.

Zakon reguły św. Bazylego Wielkiego obrządku wschodniego, powstały około połowy w. IV-go, bardzo szybko się rozszerzył nie tylko na Wschodzie, ale i w południowej Europie. W samej Neapolszczyźnie już za życia fundatora liczono około 500 klasztorów tej reguły. Znacznie później, ale niemal jednocześnie z wprowadzeniem wiary chrześcijańskiej, zakon św. Bazylego pojawił się nad niższym Dnieprem i górnym biegiem Niemna. Nastąpiło to prawdopodobnie w wieku X-ym, a od XI-go są już co do niektórych klasztorów dowody historyczne. Do takich starodawnych monasterów nad Niemnem i w pobliżu Niemna, sięgających wieku XII-go i XIII-go, należy kościół bazyliański w Nowogródku, Kołoża pod samym Grodnem i Ławryszew pomiędzy Szczorsami a Lubczem. 

Klasztor kołożański śśw. Borysa i Hleba, pomimo swego długoletniego istnienia, niczym się szczególnym nie zapisał w historyi, prócz nadań czynionych mu przez Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta I-go. Po r. 1596-ym, po przyjęciu unii, była tu archimandrya, czyli opactwo odrębne, utrzymane do naszych czasów. Za komisyi edukacyjnej i uniwersytetu wileńskiego, Bazylianie kołożańscy, podobnie jak w wielu innych klasztorach, utrzymywali tu szkołę parafialną. 

Na tem się kończą dzieje klasztoru kołożańskiego; natomiast był i pozostanie przedmiotem ciekawości badaczów niewielki kościół tameczny, znajdujący się obecnie w ruinie. Jest to bardzo szczególny zabytek stylu bizantyńskiego. Cienkie ściany budowy z czerwonej cegły, były zewnątrz usiane różnokolorowymi krzyżami polewanymi, wewnątrz zaś miały powmurowywanych około stu garnków z długimi szyjami, zwróconych niezamkniętymi otworami do wnętrza. Przeznaczenie tych garnków nie jest z całą pewnością wiadome: niektórzy się domyślają, iż robiono je dla rezonansu i stąd nazwali je „głośnikami”; inni mniemają, iż budowniczemu chodziło o lekkość ścian gmachu, wznoszonego na ruchliwym gruncie piaszczystym. Jeżeli przypuścimy to ostatnie, wyznać musimy, iż stary budowniczy miał wielką przenikliwość, choć złomu na daleką przyszłość nie zaradził. 

Grunt piaszczysty, podmywany przez wieki falami Niemna, zapadł się przed kilkudziesięciu laty, a z nim i przednia część świątyni z fasadą i wieżyczami. Mnichów przeniesiono w r. 1854-ym do klasztoru i kościoła po mniszkach Bernardynkach w samym Grodnie. Świątynia Kołoży, całkowicie opuszczona, poszła w zupełną ruinę, której część tylko niedawnymi czasy wzmocniono dla uchronienia od ostatecznej zagłady. O rzadkim zabytku kołożańskim pisał w „Tygodniku” w r. 1878-ym zasłużony archeolog p. Zygmunt Gloger, i tam czytelnik znaleźć może pominięte tutaj szczegóły.