W tekście opisany jest „samotny i zapomniany” kościół gotycki pod wezwaniem św. Mikołaja. Artykuł podaje, że ma to być najstarszy rzymskokatolicki kościół w Wilnie, choć nie da się tego udowodnić „piśmiennie”. Przedstawiona jest pokrótce historia kościoła, sięgająca czasów Władysława Jagiełły (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1870, Seria 2, T:6, s. 64, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Kościół św. Mikołaja w Wilnie.

W jednej z odleglejszych części Wilna, na zakręcie małej i ciasnej uliczki, wznosi się, otoczony niskim murem, samotny i zapomniany kościółek gotycki św. Mikołaja. Ciemna barwa czerwonej cegły, z której jest stawiony, cichość panująca na małym cmentarzu porosłym bujną trawą, dziwnie odbija od jaskrawo pomalowanych okolicznych domów. Jest to jeden z najstarożytniejszych chrześcijańskich pomników Wilna. Postawiony w dzielnicy miasta niegdyś przez Niemców-katolików zamieszkałej, kościółek ten znajduje się i dziś jeszcze w pobliżu ulicy zwanej Niemiecką, ale miejsce Niemców oddawna już zajęli Żydzi. Liaz tylko na tydzień, w niedzielę, o 9-ej zrana, na odgłos dzwonka z małej dzwonniczki, zbiera się tu garstka pobożnych, dla wysłuchania mszy świętej. Wówczas odezwie się i organ na chórze i mały cmentarz zabrzmi na chwilę rozgłosem pieśni religijnych; ale w dni powszednie zgiełk przyległej uliczki tłumi głos dzwonka trzykrotnie wołającego na pacierze. Podanie miejscowe głosi, że kościółek św. Mikołaja jest najstarszym rzymskokatolickim w Wilnie. Poprzeć tego wprawdzie żadnym piśmiennym dowodem nie można, ale z drugiej strony niepodobna też wprost zaprzeczyć. Wiadomo bowiem, że już w roku 1397 na miejscu dzisiejszego kościółka stała pod temże wezwaniem drewniana świątynia z plebanią i obszernym dokoła, a najdawniejszym w Wilnie cmentarzem rzymskokatolickim. Zresztą samo nawet położenie kościółka wśród dzielnicy miasta od czasów Giedymina przez Niemców zaludnionej, zdaje się przemawiać za jego starożytnością. Z drugiej strony nie ma wątpliwości, że najdawniejszą, pierwszemu osadnictwu Rusinów współczesną, w Wilnie cerkwią jest do dziś dnia istniejąca, a w roku przeszłym bogato odnowiona cerkiewka św. Mikołaja Cudotwórcy. Ponieważ zaś święty Mikołaj, jak niesie podanie, zdawien dawna uważany jest za patrona miasta Wilna, można by więc słusznie się domyślać, że osadnicy niemieccy, zakładając pierwszy w swojej dzielnicy kościółek katolicki, chcieli dlań u Rusinów zjednać uszanowanie i opiekę i dlatego poświęcili go świętemu Mikołajowi, jako patronowi wspólnemu obu chrześcijańskim dzielnicom miejskim. Ale to są tylko domysły. Niezawodne jest to, że kościółek, tak jak go dzisiaj widzimy, budową swoją sięga pierwszej połowy XV-go wieku i że go założył Litwin Jewno czyli Hawnul, dziedzic na Kienach, namiestnik wileński. Ten Jewno był to bogaty pan litewski, który w roku 1385 posłował w imieniu Jagiełły do Krakowa, prosząc o rękę Jadwigi, a potem w poczcie braci Jagiełłowych udał się do Węgier, dla układów z królową matką Elżbietą. W rok potem wraz z Jagiełłą i innymi panami litewskimi przyjął chrzest św. w Krakowie, a w r. 1413, na sejmie horodelskim, wziąwszy herb Zaclorę, otrzymał województwo trockie. Umarł r. 1434. Data ukończenia tego kościółka przypada około r. 1440. Na pierwszy rzut oka poznać można, że go stawiał jakiś budowniczy, a raczej mularz niemiecki. Długości ma łokci 42, szerokości 17. Cegły dobrze wypalone i półtora razy większe od dzisiaj zwykle używanych, spojone są grubą warstwą wapna ze żwirem zmieszanego; cała robota jest mocna i trwała, ale zato dziwnie prosta, nawet niedbała i nieregularna. W pierwotnej czystości gotyckiej zachowała się zewnątrz facjata i wewnątrz na czterech słupach oparte sklepienie, które tu w drzeworycie podajemy, ozdobne właściwymi gotyckiemu budownictwu krzyżującymi się żyłami. Sklepienie to, niegdyś z czerwonej cegły, zostało później potynkowane i pobielone. W głębi prezbiterium, na którego ścianie zewnętrznej widać ślady trzech wąskich ostrołukowych okien, obecnie zamurowanych, mieści się pstro i niegustownie przyozdobiony ołtarz wielki, w zepsutym włoskim stylu, daleko późniejszy od całej budowy. Pośrodku ołtarza wisi niewielki obraz św. Mikołaja, w szacie srebrnej, niemający także pozoru starożytności. W całym kościółku żadnych nagrobków i żadnych pamiątek nie ma. Obowiązek odprawiania nabożeństwa należał prawdopodobnie już od XV-go wieku, t. j. od czasu zamiany kościółka z parafialnego na filialny, do ks. franciszkanów, mających w pobliżu kościół swój i klasztor, od czasu zaś zamknięcia tego kościoła i skasowania klasztoru, przychodzi tu co niedziela kapłan z cmentarza Rossy, leżącego o wiorstę za miastem, dla odbywania zwykłego nabożeństwa.