W tekście opisany jest kościół św. Piotra w Wilnie, ufundowany przez wielkiego hetmana litewskiego, Michała Paca, a konsekrowany w 1701 roku przez b. Brzostowskiego. W dalszej części noty skreślony jest wygląd fizyczny obiektu oraz jego wyposażenia. Przedstawione są także pamiątki historyczne, w tym kotły z czasów zwycięstwa w bitwie pod Chocimiem za Zygmunta III czy chorągiew podarowaną przez Urbana VIII (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1901, Półrocze I, s. 435, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Opis kościoła św. Piotra w Wilnie

Na wyniosłości Antokola, w miejscu, gdzie według legendy składano ofiary bogini Milii, gdzie lud zbierał się, by obchodzić święto Kupały - w r. 1638 stanął pod wezwaniem Ducha Świętego kościół, fundowany przez wielkiego hetmana litewskiego Michała Paca. Konsekrował w 1701 roku biskup Brzostowski. Spojrzawszy na tę świątynię, okoloną piramidalnymi topolami, które zasłaniają i łagodzą nieubłaganie żółty kolor ścian, nikt by nie odgadł, jakie skarby artystyczne kryją się w nim, jaką jest skarbnicą pamiątek ubiegłych wieków. Wchodzimy do wnętrza… 

Najpierw ogarnia nas wrażenie, że ściany pokryte są cudownie tkaną koronką; począwszy od kopuły, stropu, aż do posadzki niemal, wszystko pokryte jest rzeźbą gipsową, ale rzeźbą tak misterną i poprawną w rysunku, a tak bogatą w pomysły i formy, że zaiste, kościół ten, obecnie opuszczony i zaniedbany, mógłby śmiało jaśnieć swą świetnością w każdej ze stolic świata. Rzeźbiarze, sprowadzeni z Włoch, Piotr Peretti z Mediolanu i Giovanni Galli z Rzymu, pracowali długo i mozolnie, by przemienić ten kościół w istne cacko, i dopięli swego. 

Bo jakaż to rozmaitość pomysłów i motywów! Co za różnorodność form i linii… Wzrok nie męczy się, błądząc po tych festonach z owoców i kwiatów, po tych gałęziach dębowych i laurowych, tworzących przepyszne sploty i linie, wśród których ukazują się delfiny lub maskarony, podtrzymujące większe płaszczyzny, na których rozwieszono zbroje, przybory kościelne i narzędzia rolnicze, instrumenty muzyczne i sieci rybackie, rogi obfitości, wstążki i fałdy, to znów całe sceny ze Starego i Nowego Testamentu, sceny historyczne, a wśród tego tła istnej koronki stoją jakby na straży tych skarbów posągi świętych. A obrazy w kościele? 

Te prawie że giną w natłoku rzeźby. Spotykamy tu obraz Smuglewicza, freski Marcina de Alto-Monte i kilka innych słabszych. Posiada też kościół kilka pamiątek historycznych: dwa potężne kotły, pamiątki zwycięstwa pod Chocimiem za Zygmunta III; chorągiew darowaną przez papieża Urbana VIII; godną też jest uwagi skrzynia Paców, ale to wszystko, jak wiele innych pamiątek, pokryte kurzem zapomnienia i pajęczyną. Ale tym cennym resztkom przeszłości nie grozi przynajmniej ręka niemniej niefachowego restauratora; gorzej dzieje się z gipsaturami, wróćmy więc do nich. Te, pokryte wapnem, z tłami pomalowanymi ultramaryną, wprost wołają ratunku, by po raz drugi nie skrzywdzono ich tak, jak przy ostatnim odnawianiu kościoła, by zamiast powrócić do pierwotnej świetności, nie przepadły na zawsze. 

Komu powierzy Kapituła Wileńska prowadzenie robót restauracyjnych… nie wiemy. Ale to pewna, że wszyscy oczekujemy ze drżeniem serca tej decyzji, bojąc się, aby kościół antokolski nie doczekał się losu innych kościołów wileńskich, których dotknęła nieumiejętna ręka restauratorów Niemców.