W tekście opisana jest miejscowość Poczajów, w której znajdował się zakon i kościół ojców bazylianó, a także cudowny obraz Bogarodzicy. Skreślona jest historia Poczajowa począwszy od kwestii półlegendarnych po historyczne, tj. założenie przez bazylianów kapliczki w XIII w., zaś zbudowanie kamiennego kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny za czasów Kazimierza Wielkiego. Za czasów Zygmunta Augusta Poczajów miał być własnością Bazylego Gójskiego, zaś od Anny z Kozińskich Gójskiej kościół otrzymał święty obrazek NMP. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1865, T:12, s. 49-50., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Poczajów

Poczajów, z byłym zakonem i kościołem oo. bazylianów, słynącym cudownym obrazem Boga-Rodzicy. Nim Poczajów wychylił się na widownię dziejową, podanie niesie, iż niejaki Jan Żelizo, pozbawiony będąc przez książąt kijowskich w r. 1028 księstwa halickiego, które nadane mu zostało od Bolesława Chrobrego, wdział kaptur zakonny i udał się ku Wołyniowi, a znalazłszy najwznioślejszą w całej tej krainie górę z twardego wapiennego kamienia, nad rzeką Ikwą, w okolicy czarującej, tam w pieczarze przez siebie wykutej życia pustelniczego dokonał. Pewniejszą jednakże wiadomość podają akta księży bazylianów z wieku XVII, iż zakonnicy reguły św. Bazylego mieli w poczajowskiej dzisiejszej górze już w wieku XIII wydrążoną kapliczkę i cele, oraz że o milę stąd, po prawej stronie, blisko źródeł Ikwy, w ponętnej lesisto-górzystej okolicy, osiedlili się w tymże czasie oo. dominikanie. Wtedy to, według podania, Boga-Rodzica cudownie dla obutych miejsc, za dotknięciem świętej swej stopy, wyprowadziła źródlaną i uzdrawiającą wodę. Gdy z początkiem XIV wieku Giedymin w. ks. litewski wypędził zaborczych Tatarów i oddał Wołyń w zarząd swemu synowi Lubartowi, protoplaście ks. Sanguszków, ów Lubart, napadłszy Kaźmirza W., postradał w bojach część znaczną kraju posiadanego i sam lennikiem Kaźmirza został. Za rządów to Kaźmirza W. najpewniej bazylianie budują z kamienia kościół Wniebowzięcia N. P. Marii, na owej skale, gdzie wyciśnięta stopka M. Boskiej; lud zaczyna osiadać pod górą cudami jaśniejącą, a klasztor z osadą przybiera nazwę: Poczajów, z przyczyny iż zakonnicy zmuszeni byli dotąd czaić się w pieczarach. Poczajów za Zygmunta Augusta wspominany jest jako własność Bazylego Gójskiego; Anna zaś z Kozińskich Gójska, otrzymawszy od metropolity z Carogrodu jadącego obrazek wielkości półarkuszowej, z wizerunkiem N. P. Maryi, trzymającej na prawej ręce Dzieciątko Jezus, złożyła go w kościele oo. bazylianów, który odtąd zaczął słynąć cudami. Na początku wieku XVII Poczajów od Anny przeszedł do jej siostrzanów Firlejów; r. 1740 z Urszulą księżną Wiśniowiecką, córką Janusza kasztelana krakowskiego, do jej męża Michała Radziwiłła h. p. litewskiego; roku zaś 1774 widzimy dziedzicem Poczajowa Jana hr. Tarnowskiego, kasztelana konarsko-łęczyckiego. Należy wspomnieć, że r. 1650 Jan Żelizo, przełożony klasztoru, z Domaszewskimi na miejsce dawnego wymurował okazalszy kościół z kamienia ciosowego, który liczne szturmy i najazdy wytrzymawszy, dotrwał do r. 1771. Podają, iż przed tym rokiem Mikołaj Bazyli Potocki starosta kaniowski, chcąc odpokutować za grzechy, z Kaniowa aż do Poczajowa przeczołgał się na klęczkach, i tu osiadłszy przy klasztorze, założył węgielny kamień na budowę nowego kościoła, według planu Ślązaka Hofmana. Dnia 8 września 1773 r., za przysłaniem koron od papieża Klemensa XIV, przy licznym zebraniu pobożnych ukoronował obraz biskup łucki Sylwester Lubieniecki-Rudnicki. Kościół ten, zupełnie ukończony dopiero r. 1791, zbudowany jest w kształcie krzyża, długości 84, a szerokości 50 łokci. Facyata z dwiema wieżami, a w pośrodku kopuła. Obok klasztor okazały, zkąd widok czarujący na okolicę. Wchodząc do środka, po prawej stronie widzimy ołtarz między dwoma filarami, za którego szklanym antepedium mieści się skała ze stopą Matki Boskiej. Obok kościoła jest kapliczka ze szklaną trumną Żelizy, niegdyś przełożonego klasztoru, zmarłego roku 1551, a za nią pieczara, byłe jego mieszkanie. Starosta kaniowski leży także w tutejszym kościele, w trumnie z wiekiem szklanym, w kontuszu i żupanie. Bazylianie od roku 1718 mieli tu swą drukarnię, zkąd wychodziły książki polskie, łacińskie i ruskie do nauki i nabożeństwa. Zakonników z nowicjatem bywało do stu. Biblioteka była liczna i posiadała dosyć kruków białych. Bazylianie, objąwszy szkoły po jezuitach, niemałe zasługi u nas położyli dla oświaty, bo wielu mężów znamienitych i zasłużonych wyszło z rozlicznych ich zakładów naukowych. Dość tu wspomnieć, że Mianowski, rektor dzisiejszej Szkoły Warszawskiej, pierwotne swe ukształcenie zawdzięcza księdzu Skibowskiemu, byłemu rektorowi i profesorowi w Humaniu. W r. 1856 miasto Poczajów, według układu z hr. Tarnowskimi, przeszło na własność rządu.