W tekście opisany jest posąg św. Jacka w Wilnie. Przedstawiona została historia tej rzeźby, a także kwestia odnowienia przez Aleksandra Horaina, a następnie kanonika Bogusławskiego i Kazimierza Wilczyńskiego. W dalszej części tekstu opisana jest dokładnie rzeźba, a także napis na pomniku (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1902, Półrocze I, s. 293, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Posąg św. Jacka w Wilnie.

Wracałem z Zakrętu. Wilno u stóp Pohulanki spowite w mgłach robiło wrażenie jakiegoś bajecznego, zaczarowanego, zatopionego grodu. Wieże, tylko wyłaniając się z tych mgieł, błyszczały krzyżami swymi w blaskach wschodzącego słońca. Ruiny zamkowe Bekieszowa i Trzykrzyska sterczały jak oazy nad tym fioletowo-szarym morzem. W oknach baszty jedynie słońce pałało blaskiem roztopionych metali, a tam, hen, dalej i dalej ciągnęły się pasma lasów i pagórków łączących się na horyzoncie w jednostajny ciemnoszafirowy ton. A tu, na szczycie Pohulanki, mrok zapadał coraz więcej: drzewa Zakrętu zakryły nam słońce, które, oświetlając obecnie tylko dachy, kominy i wierzchołki drzew, oblewało swymi promieniami wielce czczony przez okolicznych mieszkańców posąg św. Jacka, który stoi na tej wyniosłości. 

Historyja postawienia posągu św. Jacka ginie w pomroce wieków. Pierwsze ślady, jakie spotykamy, są to niepewne podania Dominikanów, naznaczające datę postawienia posągu na rok 1403. W r. 1762 przystąpiono do odnowienia figury i słupa, który wtedy prawie zupełnie był zniszczony. Aktu poświęcenia nowego posągu dokonał Aleksander Horain, biskup hiryneński, referendarz W. K. L., sufragan żmudzki, archidiakon wileński, w asystencji licznego duchowieństwa, wobec całego trybunału i kilkudziesięciotysięcznego ludu. 

W r. 1808 kanonik Bogusławski, odnawiając posąg św. Jacka, a chcąc dokuczyć Dominikanom, którzy nie śpieszyli się z odnowieniem walącej się już figury, kazał przemalować habit dominikański św. Jacka na kolory Karmelitów; on też położył następujący czterowiersz na blasze, który dziś już nie istnieje: 

„Ty jesteś w Niebie, a my tu na ziemi Nie śmiemy spojrzeć oczyma grzesznymi! Uproś u Boga, czego nam potrzeba: Cnoty, rozumu i zdrowia i chleba.”.

 Następna restauracja posągu przypada na rok 1843, dzięki staraniom dra Kazimierza Wilczyńskiego. Poświęcenia dokonał wśród licznie zgromadzonego ludu ks. Mamert z Fulczyna Iderburtt, św. teologii doktor, kanonik wileński. Po upływie kilkudziesięciu lat, znów posąg zaczął się chylić ku upadkowi, znów zagrażała mu ruina i zapomnienie, które na nieszczęście pochłania tyle pamiątek… Ale znów znalazł się opiekun, który, nie żałując ani czasu, ani nakładu, podźwignął posąg z upadku. Figurę tym razem wykuto z miedzi według drewnianego modelu artysty rzeźbiarza Bałzukiewicza, który, posiłkując się rysunkiem syna swego, artysty malarza, wykonał pracę ze wszech miar bardzo dobrą, a załączony rysunek i fotografia dają pojęcie tej pracy. 

Pozostaje mi jeszcze wspomnieć o tablicy marmurowej, którą już Kraszewski, odczytując kilkadziesiąt lat temu, znalazł bardzo zniszczoną. Napis, jaki pozostał, załączam: 

"Niech będ… pocli… Jezus Chrs. na w… Pamiątka… danego Bogu s… Na wieczną w dobrym stałości, 45,000 zł… Kaznodziejskiej M… W kościele św. Ducha Jagiełłowskim od… Poświęcenia na Biskupstwo Wileńskie Ignacego Jakuba z Ruskich… do 24 w Czerwcu dnia SS. Piotra i Pawła Kw… Przez sprzysiężone na dziedziczną duszom służby syny po… Dominika Patryar. całą Litwę, Ruś etc. z sł… Na przeżegnanie nominowanego Pasterza… Rodzica JWJMP. Michała Kasztelana Wileńskiego… Syna JWJP. Jana Podczaszego i Marszałka Tryb. WXL. W W. X zł. R. M. Tym kolossem z nakładu misyjnych dewotów pani… Zasłużonym od wieków półszósta Missionarz… Ś. Jackowi wyzna… B. Witowi pierwsz. całej Litwy Biskupowi zranione… Bł. Gabryelowi Mikołajowi Aniołowi… Felisowi od r. 1532 d. kwietnia r. 1554 d. 22 Kwiet. Cypryan Do r. 1604 d. 24 Biskup Meton. Suffrgan. Wileń. W innym za ich Apostolskie w ojczyźnie prace… sporządzono… Przez dni wyimienione Roku od wstąpienia na Arcykapłań… Missionarz… z nieba słowa prz… 1762 U spodu tej tablicy znajduje się czterowiersz: „Czytelniku Słowa Stwórcy dotrzymuj, byś z Lotow… Nie stał się słupem, tak Bóg za niesłowność karze… Dobrodziejom nagrodą, a grzesznym… Proś Pana Anielskie trojąc pozdrowienie…” .

Z przytoczonego tekstu widać, w jakim stanie znajduje się tablica, i jakie losy przechodził ten pomnik, który dziś, dzięki ks. prałatowi Kurczewskiemu, został uratowany od zupełnej zagłady. I dziś na tle zachodzącego słońca stoi ten posąg promienny, bije od niego moc i powaga… Przejdą lata, a on stać będzie. Zaiste, cześć niech będzie tym ludziom, którzy, umiłowawszy zabytki przeszłości, umieją je ratować od zagłady!