W tekście opisane jest miasto gubernialne Witebsk, przypomniane są jego początki w XI w., a także późniejsze wcielenie Witebska do Litwy. Witebsk w czasie Kazimierza Jagiellończyka, aktem z Brześcia, został policzony za główne miasto wielkiego księstwa. W mieście od XV w. powstawały tam kościoły rzymskokatolickie, zaś swoje szkoły miały zakony jezuitów i pijarów (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1876, Seria 3, T:1, s. 120-121, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Witebsk

Miasto gubernialne Witebsk, położone po obu brzegach Dźwiny Zachodniej i wpadającej do niej Witby, należy do bardzo starożytnych, z przedchrześcijańskich jeszcze czasów. W dyplomatach i kronikach występuje pod nazwą Widbesk i Witepsk, a wspominane jest pierwszy raz w historii pod rokiem 1021, kiedy Jarosław I W. książę kijowski, oddał w posiadanie Braczysława, księcia połockiego, dwa miasta: Witebsk i Świącz, dzisiejszy Uświat. W ten sposób Witebsk wchodził w skład jego księstwa do r. 1101. Wnet potem był już stolicą udzielnego księstwa, którego pierwszym władcą pisał się Dawid Rościsławowicz. Księstwo witebskie istniało do roku 1320 i niejednokrotnie brało czynny udział w krwawych bojach, toczonych w epoce podziałów między ówczesnymi książętami ruskimi. 

Po bezpotomnym w linii męskiej zejściu ostatniego księcia, Jarosława Wasilewicza, 1320 r., prawem spadku przeszło na jedyną córkę jego, Marię Jarosławównę, zaślubioną w r. 1318 Olgierdowi, synowi Gedymina, w. księcia litewskiego, który, chociaż był kniaziem na Krewić, mieszkał w Witebsku od ożenienia się swego aż do wstąpienia na tron wielkoksiążęcy. Kiedy zaś księżna Maria umarła w r. 1346, Olgierd wcielił księstwo witebskie do Litwy. 

Odtąd dzieliło losy tego kraju w wojnach i rozmaitych przejściach, nieraz niszczone, palone i znowu odbudowywane. Posiadało dwa warowne zamki: górny i dolny, z których pierwszy, według Stryjkowskiego, miała zbudować wraz z wieżą księżna Maria, gdy Olgierd był na wojnie pruskiej. Pod panowaniem Witolda wzrósł Witebsk w gród ogromny i zabudował się obszernie. Zbogacony handlem z Moskwą i innymi miastami ruskimi i niemieckimi, nie tylko nabył przywileje municypalne, lecz od Kaźmierza Jagiellończyka, aktem wydanym w Brześciu 1441 r., policzony został, razem z kilkunastu innymi, za główne miasto Wielkiego Księstwa. 

Mimo to wszakże, zbliżony do ówczesnych granic tego państwa, w nieustannych wojnach z sąsiadami, w XVI i XVII stuleciu mianowicie, ulegał często wielkim klęskom, z których dźwigał się jednak zawsze, dzięki szczególnym staraniom monarchów i w znacznej części także wskutek położenia swego nad spławną rzeką. Ztąd Witebsk od niepamiętnych czasów bardzo był handlowy, osobliwie zaś w XVI wieku handel jego, zwłaszcza skórami i futrami, sięgał aż do Lipska, a kupcy tutejsi słynęli ze swej zamożności i obszernych stosunków ze Wschodem, Północą i Zachodem Europy. 

Pięknie zabudowany, jaśniał mnóstwem domów Bożych, wszystkich trzech wyznań chrześcijańskich. Najliczniejsze i najdawniejsze były zawsze kościoły i klasztory obrządku wschodniego. W XV wieku zaczęły powstawać kościoły rzymskokatolickie, obok których zakony jezuitów i pijarów miały swoje kolegia i szkoły; z tych pierwsi utrzymali się tutaj aż do roku 1820. W XVI stuleciu wyznanie helweckie posiadało tu słynny zbór, który upadł w następnym stuleciu i więcej się nie podniósł. Obecnie nie ma w Witebsku żadnych starożytnych zabytków. Jedynymi pamiątkami przeszłości są pozostałe dotąd nazwy dawnych dzielnic miasta. Jedna, między rzekami Witbą i Dźwiną, mianuje się Zamkową, gdyż tutaj mieściły się oba wyżej wspomniane zamki, znikłe bez śladu. 

Dziś Witebsk liczy 31 184 mieszkańców, ma 8 kościołów prawosławnych, 3 kościoły rzymskokatolickie, 1 ewangelicki, 2 synagogi. Do pełniejszych gmachów należą: pałac cesarski, w którym w r. 1831 umarł wielki książę Konstanty Pawłowicz, oraz okazałe zabudowania gimnazjum i teatru. Są tu także szkoły miejskie i prywatne, zakłady dobroczynne i fabryki niektóre. Kupcy miejscowi prowadzą dość znaczny handel płodami rolnymi z Rygą, w przemyśle zaś budowanie statków rzecznych najbardziej jest rozwinięte.