W tekście opisana jest miejscowość Ostróg nad Horyniem. Dokładnie przypomniana jest historia tego miejsca, biorąca swoje początki we wczesnym średniowieczu. Wymienione są główne rodziny, które zarządzały tymi włościami, począwszy od Wsiewołoda przez dynastię Ostrogskich, później zaś m.in. Jabłonowskich. Tekst opatrzony jest kilkoma fotografiami ilustrującymi miasteczko (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany” Warszawa 1928, nr 8, s. 7-10, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Ostróg nad Horyniem

Przygodny podróżnik, bawiący przypadkowo w wołyńskim mieście Ostrogu, uderzony zostaje ogromem mocy i potęgi przebijającym z resztek dawnych fortyfikacji zamku książąt Ostrogskich, wzniesionych na górze u zbiegu rzek Wilji i Horynia. Ostróg bowiem to jeden z większych ośrodków Wołynia. Położony na południowo-wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej odegrał w dziejach tejże wybitną rolę. Losy tego miasta były ściśle związane z losami całego Wołynia i osiadłych na nim książąt Ostrogskich; wspólnie dzielono powodzenia i klęski. Rozlokowany jest Ostróg na pagórkach w pobliżu ujścia Wilji (dawna Welja) z resztką jej dopływów Gniłką i Garbarką do Horynia (dawny Gar). Przypuszczalnie nazwę swą dostało miasto od staroruskiego wyrazu „ostrog”, co znaczy warowne osiedle, ogrodzone częstokołem. 

Zresztą dawne jego nazwy były Ostrobor, t.j. warownia w borze, i Ostoróg, t.j. miejsce tworzące ostry róg (kąt) wyżyn i zasiedlone przez rodzinę szlachecką Ostrorogów. Wykopaliska wskazują, że obszar ten był zamieszkały już w czasach przedhistorycznych (wiek kamienny), a w następstwie został zasiedlony protosłowianami, prawdopodobnie długogłowymi plemionami Walinana (stąd Wołyń), następnie Dulebami, Polanami, Drewlanami, a od VI wieku Awarami. Dopiero w wieku IX zostaje podbity przez Warego-Rusów. Starożytny gród (dziś przedmieście Belmaz) dostaje się Wsiewołodowi w IX wieku, a w końcu tegoż stulecia ludność zostaje ochrzczona przez duchowieństwo z Włodzimierza Wołyńskiego (dawny Lubomir). W roku 1100 jest Ostróg mianowany miastem udzielnym i na zjeździe Wetyczowskim zostaje nadany jako udział Dawidowi († 1120), wnukowi Jarosława Mądrego, w zamian za księstwo włodzimierskie; przechodzi następnie na syna tegoż Wsiewołoda, następnie na Jarosława, syna wielkiego księcia kijowskiego Świętopełka, stąd staje się kością niezgody pomiędzy poszczególnymi książętami. 

W roku 1241 zostaje Ostróg zrujnowany przez Batuchana, a w 1320 podbity przez wielkiego księcia litewskiego Giedymina i przekazany jego synowi Lubartowi. Od Lubarta odbiera go Kazimierz Wielki w r. 1349, lecz miasto już w r. 1366 powraca do Lubarta. Pierwszym historycznie znanym księciem Ostroga był wnuk Romana Halickiego — Daniel, który mianuje Ostróg stolicą swego księstwa. Książę Daniel Wasylewicz przekazuje miasto swemu synowi Fedce, który to zapoczątkowuje dynastię książąt Ostrogskich. Władysław Jagiełło zatwierdza go swym namiestnikiem w listopadzie 1386 r., a wielki książę litewski Witold w czasie swej bytności w Ostrogu w r. 1427 oraz Świdrygiełło w r. 1438 nadają mu wiele różnych łask i przywilejów. Fedko, książę na Ostrogu (kanonizowany w Kijowie w r. 1441), zasiedla Ostróg żydowskimi, greckimi i ormiańskimi kupcami i tworzy w ten sposób handlowe centrum Wołynia. Syn jego, Wasyl Krasny (urodziwy), znany jest ze swych zwycięstw nad Tatarami oraz z budowy zamku, murów, wałów i rowów, które zabezpieczają miasto ze wszystkich stron. 

Fortyfikuje on również sąsiednie miasta: Dubno i Zastaw. Kolejno przechodzi Ostróg w ręce Iwana, syna Wasyla, a następnie dosięga rozkwitu przy synie tegoż, Konstantym. Książę Konstanty (1460–1533) zwie się już nie udzielnym, lecz niezależnym księciem na Ostrogu i uzyskuje tytuł hetmana litewskiego. Jest on też znany jako dobry gospodarz kraju. Wznosi w Ostrogu murowane wieże, mury obronne i sobór w r. 1521. Za jego czasów Ostróg staje się nie tylko pierwszorzędną fortecą Wołynia, lecz i ważnym punktem w stosunkach handlowych z północą, południem i zachodem. Po śmierci Konstantego Ostróg dziedziczy syn jego, a po śmierci tegoż - żona i córka, znana w historii i legendzie Halszka z Ostroga. Wreszcie Ostróg przechodzi w posiadanie księcia Konstantego Konstantynowicza, któremu Stefan Batory zatwierdza tytuł hetmana litewskiego i wojewody kijowskiego. Ponadto Konstanty otrzymuje przywilej karmazynowej pieczęci i tytułuje się „Z Bożej łaski Konstanty Konstantynowicz”. 

Pomiędzy rokiem 1527–1608 posiadłości Konstantego Konstantynowicza wynoszą: 106 miast, 2760 wsi, do 20 000 mórg ziemi; 600 cerkwi, 20 klasztorów, 61 zamków, 3000 młynów, ogromna pasieka pod Ostrogiem, zatrudniająca 300 pasieczników, wreszcie niezliczone stada koni, bawołów i wielbłądów. Dochód wynosił około 200 milionów złotych polskich (stąd przysłowie: „Bogaty jak Ostrogski”). Tocząc walki z Tatarami i Iwanem Groźnym, książę Konstanty zakończył i rozszerzył ostrogskie fortyfikacje, budując nową wieżę. Z jego działalności politycznej znanym jest zawarcie szeregu zyskownych traktatów, podpisanie aktu złączenia Wołynia z Polską i Litwą (unia lubelska 1569), oraz pierwsza kandydatura na tron polski. Zdecydowany zwolennik tolerancji religijnej, tak rzadkiej na owe czasy, staje się po unii brzeskiej (1596) gorliwym opiekunem wschodniego obrządku. Rozumiejąc potrzebę oświaty, otwiera szkoły, drukarnie oraz zaprasza do Ostroga wybitnych uczonych, układa bibliotekę, pokrywa ściany soboru i pałaców pięknymi freskami.Ze śmiercią Konstantego kończy się okres rozkwitu Ostroga.

Ostróg dziedziczą dwaj synowie Konstantego. Jeden z nich — Aleksander — umiera młodo (otruty 1603), drugi zaś, Janusz, wychowany na dworze wiedeńskim, przyjmuje katolicyzm, zaprasza na Wołyń jezuitów (1612), stwarza ostrogską milicję i ordynację. Janusz z rzadka zjeżdżał do Ostroga, mieszkając stale w Międzyrzeczu; zbudował on klasztor franciszkański (1606) na miejscu starożytnej cerkwi św. Trójcy.

Umiera Janusz bezdzietnie i 19 sierpnia 1620 roku wygasa dynastia książąt Ostrogskich w linii męskiej. Ostróg przechodzi do opiekunki katolicyzmu na Wołyniu — Anny Aloizy, żony hetmana Karola Chodkiewicza (oboje pochowani w Ostrogu), następnie zaś do dalszych spadkobierców książąt Ostrogskich po kądzieli: Koniecpolskich, Zasławskich, Wiśniowieckich, Radziwiłłów i Sanguszków. Później do wielkiego kanclerza litewskiego Małachowskiego (1690), wreszcie do Jabłonowskich.

Od roku 1794 zostaje Ostróg powiatowym miastem, pozostając we władaniu Jabłonowskich. Od r. 1880 zostaje wcielony do apanaży cesarstwa rosyjskiego.

Obecnie Ostróg zajmuje obszar 800 hektarów i liczy mieszkańców 17 045, w tym:
narodowości polskiej — 161,
ukraińskiej — 19,
rosyjskiej — 71,
czeskiej — 114,
niemieckiej — 11,
żydowskiej — 561.

Ludność czeska pod względem wyznaniowym jest prawosławna. Na skutek rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lipca 1924 r. Ostróg przestał być miastem powiatowym i należy do powiatu Zdołbunowskiego z siedzibą władz w Zdołbunowie. Wpłynęło to wysoce ujemnie na rozwój Ostroga. Miasto, odcięte z jednej strony linią graniczną, z drugiej zaś brakiem dogodnej komunikacji ze stacją kolejową, zdaje się być pogrążone w letargu pod względem politycznym i społecznym.

Jest jednak nadzieja, że zamierzona na przyszłość przez sejmik budowa normalnotorowej kolei Zdołbunów—Ostróg wpłynie ożywczo na miasto. Przemysł ma charakter drobnego przemysłu rzemieślniczego; poza dwoma młynami większych zakładów wytwórczych brak. Handel jest w uśpieniu.

Pod względem administracyjnym Ostróg wyposażony jest w ekspozyturę starostwa — tzw. Naczelnikostwo Rejonu. Jest tu też poczta i telegraf, sąd i więzienie oraz monopol spirytusowy. Stacjonuje tu również pułk ułanów. W dziale opieki społecznej zorganizowano i uruchomiono w Ostrogu dwa szpitale, przychodnię rejonową, sierociniec i żłobek na 70 dzieci, oraz przytułek dla starców i kalek na 10 osób. Ponadto sejmik subsydiuje wydatnie Towarzystwo „Kropla Mleka” oraz bursę dla niezamożnych uczniów przy gimnazjum.

W dziale oświaty istnieją: Gimnazjum Państwowe koedukacyjne, Seminarium Nauczycielskie, Szkoła Rzemieślnicza, siedem szkół powszechnych oraz pracownia modelarska zwana „Domem Pracy”. Muzeum Państwowe, zarządzane przez miejscowe Kuratorium z ramienia Ministerstwa Oświaty, posiada stosunkowo rozległy lokal, składający się z kilku sal i obszernych podziemi. Ze zbiorów szczególnie bogato przedstawiają się druki z XVI wieku, resztki archiwaliów i materiałów bibliotecznych. Galeria portretów rodzinnych książąt Ostrogskich składa się przeważnie z kopii. Sporo broni oraz przedmiotów kultu religijnego. Znaczna ilość zbiorów jest przygodnego pochodzenia i nie odnosi się do historii Ostroga.

Frekwencja, jak stwierdziłem w księdze obecności, bardzo mała. Życie umysłowe miasta rozwinięte jest bardzo słabo; właściwie prawie nie egzystuje. Dobrych i dostępnych bibliotek brak. Z odległą o 12 kilometrów stacją kolejową Ożenin, Ostróg połączony jest niezupełnie dotychczas wykończoną drogą bitą. Lokomocja odbywa się przy pomocy pierwotnych wehikułów dorożkarskich oraz — od niedawna — kursujących dwóch autobusów; projektowane jest uruchomienie trzeciego od wiosny roku bieżącego.

Taki jest obecny stan Ostroga pod względem kultury materialnej i duchowej; jednak z każdym miesiącem zauważa się pewna poprawa, co pozwala mniemać, że z czasem — przy poparciu czynników rządowych i wysiłku miejscowej ludności — Ostróg stanie się naprawdę tym, czym był kiedyś i czym powinien być, t.j. prawdziwą perłą naszych miast kresowych.